Πέρασαν δέκα χρόνια από τότε που υιοθετήθηκε από το ελληνικό κράτος η ιδέα της Ενοποίησης των Αρχαιολογικών Χώρων, καθώς και αρκετοί υπουργοί την εξήγγειλαν στις προγραμματικές τους δηλώσεις. Στο μεταξύ διάφορες σκέψεις, ιδέες, λύσεις κυοφορούνταν. Κι όταν αποφασίστηκε πια να δρομολογηθεί, χρειάστηκαν κατ' αρχήν 200 εκατ.για να ανατεθούν έξι προμελέτες, που αφορούν στους παρακάτω αρχαιολογικούς χώρους: Κεραμεικός, Αρχαία Αγορά, Ολυμπιείο, Ρωμαϊκή Αγορά και Βιβλιοθήκη Αδριανού, Βόρεια και Νότια Κλιτύς Ακρόπολης και Φιλοπάππου.

Θα περίμενε κανείς με την πάροδο μιας δεκαετίας οι ιδέες να έχουν ωριμάσει, η έννοια της ενοποίησης να έχει προσδιοριστεί, οι προδιαγραφές να έχουν ξεκαθαριστεί, το όρια και το μέγεθος των παρεμβάσεων να έχουν καθοριστεί. Παρ' όλα αυτά οι έξι προμελέτες που παρουσιάστηκαν σε δύο συνεδριάσεις του Κεντρικού Αρχαιολογικού Συμβουλίου χαρακτηρίστηκαν κατ' αρχήν "πρώιμες".Για κάποιες ακούστηκαν κρίσεις όπως "στόχος ήταν η προσφορά ανέσεων και όχι η εξυγίανση".Ενώ, όπου υπήρχαν πολλά νέα και ογκώδη κτίρια, όπως μουσεία, εργαστήρια και αποθήκες, τα μέλη του Συμβουλίου τα χαρακτήρισαν περιττά,αφού, εκτός των άλλων, επιβαρύνουν και το αρχαίο τοπίο. Στο μεταξύ τα σημεία σύνδεσης των ασύνδετων μεταξύ τους αρχαιολογικών χώρων δεν ανιχνεύτηκαν,η ιδέα αρχαιολογικού περιπάτου δεν προσεγγίστηκε και γι' αυτό ζητήθηκε να προσδιοριστούν από το Γραφείο της Ενοποίησης, καταθέτοντας μια νέα εισήγηση.

Το πρόβλημα εντοπίζεται στο τι ζητήθηκε από τους μελετητές, με ποιους όρους και προδιαγραφές, από ποιους ζητήθηκε, ποιοι επέβλεψαν και βέβαια ποιοι θα εκτελέσουν - σοβαρή παράμετρος που θα προκύψει στη φάση της υλοποίησης.Και μόνο από το γεγονός ότι πρόκειται για σύνθετο αντικείμενο που προβλέπει αρχιτεκτονικές, πολεοδομικές, περιβαλλοντικές και άλλες παρεμβάσεις, με στόχο την επισήμανση της ιστορικής συνέχειας της πόλης, της διδακτικής αξίας των μνημείων, της απελευθέρωσης αυτών - όσο είναι δυνατόν - από το βλαπτικό τους περίγυρο και της διευκόλυνσης της περιήγησής τους, θα 'πρεπε τα παραπάνω προβλήματα να έχουν απαλειφθεί εγκαίρως. Εφ' όσον δεν έγινε, είναι δυνατόν να χρησιμοποιηθούν και ως άλλοθι εκατέρωθεν. Δηλαδή, από τη μία οι μελετητές να λένε πως παρουσίασαν ό,τι τους ζητήθηκε και από την άλλη οι υπηρεσίες του ΥΠΠΟ να διαμαρτύρονται ότι "εξορίστηκαν" από την υπόθεση.

Ωστόσο, το ίδιο το υπουργείο Πολιτισμού, ο αρμόδιος φορέας διαχείρισης των αρχαιολογικών χώρων, όφειλε να παρακολουθεί στενά ήδη από το στάδιο των προμελετών, προκειμένου το αποτέλεσμα να είναι ισάξιο των 200 εκατ. και όχι να χρειάζονται άλλα τόσα για διορθώσεις. Αν και εδώ πρέπει να σημειωθεί ότι κατ' αρχήν όφειλε να έχει καλά στελεχωμένες υπηρεσίες ικανές να αναλάβουν αυτά τα έργα.

Από τη στιγμή, λοιπόν, που η μελέτη, τέτοιας έκτασης και σοβαρότητας, έργων ανατίθεται σε ιδιωτικά μελετητικά γραφεία και η εκτέλεσή τους - στο μέλλον - σε αντίστοιχες εργοληπτικές εταιρίες, όλα είναι πιθανά. Ολα, όπως: στην ίδια μελετητική ομάδα ο αρχιτέκτονας να διαφωνεί με τον συγκοινωνιολόγο για το αν θα περάσει τραμ από την Αποστόλου Παύλου και η αρχαιολόγος με τον αρχιτέκτονα για κτίρια που προβλέπονται στο λόφο. Κι ακόμα ένας εκ των μελετητών του Ολυμπιείου να δηλώνει δύο φόρες στο ανώτατο συμβούλιο της χώρας για τις αρχαιότητες ότι η μελέτη δέχεται την παραμονή του Εθνικού Γυμναστικού Συλλόγου εντός αρχαιολογικού χώρου, διότι "υπάρχουν ισχυροί που το θέλουν"! Τα παραπάνω είναι ίσως τα πιο δηκτικά και υπερβολικά.

Στο μεταξύ, το κάθε μελετητικό γραφείο ασχολήθηκε στενά με το αντικείμενο δουλιάς του, χάνοντας τελικά τα σημεία επαφής των αρχαιολογικών χώρων και των διαδρομών.Το αρμόδιο Γραφείο Ενοποίησης είπε ότι άφησε τους μελετητές ελεύθερους να εμπνευστούν...

Κάποιοι πίστεψαν ότι ενοποίηση σημαίνει μόνο επεμβάσεις εντός των αρχαιολογικών χώρων (περιφράξεις, διαδρομές, σήμανση, δεντροφυτεύσεις κ.ά.). Κάποιοι άλλοι θεώρησαν ότι λείπει η κτιριακή υποδομή και φαντάστηκαν μουσεία, εργαστήρια κ.ά. Μερικοί προχώρησαν σε πεζοδρομήσεις χωρίς να υπάρχει αντίστοιχη συνεννόηση με το συναρμόδιο υπουργείο,δηλαδή το ΥΠΕΧΩΔΕ. Αλλοι πάλι σκέφτηκαν πως ενοποίηση σημαίνει να φέρουμε τα πάνω κάτω και πρότειναν κατεδάφιση νεοκλασικών, την Πειραιώς αερογέφυρα, τούνελ εισόδου στον Κεραμεικό κάτω από το σταθμό του Θησείου, υπόγεια διάβαση στην Αμαλίας, όπου θα εκτίθενται και αρχαία νέων ανασκαφών, τριώροφο υπόγειο γκαράζ εντός αρχαιολογικού χώρου Ολυμπιείου, πισίνα (σ.σ. υδάτινη επιφάνεια) ως... "εικαστική πινελιά" στην περιοχή Φιλοπάππου και άλλα παράξενα.Το πιο παράξενο, όμως, είναι πως ορισμένα από αυτά αντιμετωπίστηκαν θετικά από τις εισηγήσεις των αρμόδιων διευθύνσεων, όπως το γκαράζ στο Ολυμπιείο.

Αξίζει να επισημανθούν τα πιο χαρακτηριστικά σημεία και προτάσεις των έξι προμελετών, αρχίζοντας από τον Κεραμεικό, αφού το Δίπυλο και η Ιερά Πύλη ήταν οι δύο κύριες είσοδοι στην αρχαία πόλη, καταλήγοντας στο Ολυμπιείο. Στον Κεραμεικό,λοιπόν, οι μελετητές βλέπουν ένα νέο Μουσείο, χωρίς όμως να καταργείται το υπάρχον, ενώ σε ό,τι αφορά στη διαμόρφωση των περιοχών που περιβάλλουν τον αρχαιολογικό χώρο, ανατολικά, δηλαδή προς την πλευρά Θησείου και Αγ. Ασωμάτων προτείνουν την απομάκρυνση των εγκαταστάσεων του ΗΣΑΠ και την απελευθέρωση του χώρου από ορισμένα κτίσματα. Τα κτίσματα - πέντε συγκεκριμένα - είναι νεοκλασικά και αναρωτιέται κανείς αν η ενοποίηση προβλέπει και την ταυτόχρονη εξαφάνιση των στοιχείων μιας περιόδου. Τελικά, αν ενοποίηση σημαίνει ανάδειξη μόνο της κλασικής Αθήνας.Στην πλευρά της Πειραιώς οι μελετητές πρότειναν ανύψωση (αερογέφυρα) της οδού, πρόταση που απορρίφθηκε από την αρμόδια Εφορεία και τη Διεύθυνση. Αλλωστε, μάλλον ρήγμα θα αποτελούσε στην έννοια της ενοποίησης και επίσης κάθε άλλο παρά θα εναρμονιζόταν με την ιδέα απομάκρυνσης της ηχορύπανσης. Οσο για τη σύνδεση Κεραμεικού - Αρχαίας Αγοράς,προτείνεται η διατήρηση των ιχνών των αρχαίων δρόμων πάνω στην υπάρχουσα χάραξη των γραμμών του ηλεκτρικού. Με άλλα λόγια η κατασκευή υπόγειας διάβασης όπου εδώ η αρμόδια Διεύθυνση διαφώνησε με τον όγκο αυτών των κατασκευών.

Στη μελέτη της Αρχαίας Αγοράς "πρυτάνευσαν" οι γεφυροειδείς κατασκευές και τα τούνελ ως λύσεις στη συνέχιση των αρχαίων διαδρομών και στην ενότητα του αρχαιολογικού χώρου, που, όμως, δε συνάδουν με το αρχαίο τοπίο, καθώς και η κατάτμηση του χώρου με περιφράξεις. Προτάθηκαν, εξάλλου, νέες είσοδοι,κατασκευές υποδοχής καθώς και μέτρα αποκατάστασης του χώρου όπως αποψιλώσεις, δεντροφυτεύσεις. Η μελέτη μάλλον δεν αντιμετώπισε τόσο τη σύνδεση με τον Κεραμεικό όσο και με τη Ρωμαϊκή Αγορά,ενώ από μέλη του ΚΑΣ ακούστηκε η άποψη η Αρχαία και Ρωμαϊκή Αγορά θα έπρεπε να αντιμετωπιστούν με κοινή μελέτη.

Οι μελετητές της Ρωμαϊκής Αγοράς περιορίστηκαν σε αλλαγές χρήσεων (κυρίως κατοικίες) ή κατεδαφίσεις διατηρητέων που ανήκουν στο υπουργείο Πολιτισμού ή χρησιμοποιούνται από τις υπηρεσίες του και βρίσκονται στο περιβάλλον του αρχαιολογικού χώρου, χωρίς όμως να καταδεικνύεται η σκοπιμότητα αυτών των παρεμβάσεων.Ετσι μπορεί η πλατεία μπροστά από τη Ρωμαϊκή Αγορά να απελευθερώνεται από τα αυτοκίνητα (σήμερα χρησιμοποιείται ως χώρος στάθμευσης), αλλά η μελέτη δεν ασχολήθηκε με τα καταστήματα που ακουμπούν σχεδόν στη Βιβλιοθήκη του Αδριανού αλλοιώνοντας τη μνημειακότητα του χώρου.

Η μελέτη του αρχαιολογικού χώρου Φιλοπάππου,ο οποίος έχει πληγεί αρκετά από εκτεταμένες επεμβάσεις των νεότερων χρόνων, προβλέπει μια σειρά απαλλοτριώσεων και απομακρύνσεων, προκειμένου να αναδειχτούν θέσεις όπως η Πνύκα,η Κρήνη "Καλλιρρόη",η περιοχή του βαράθρου και του αρχαίου Δήμου Μελίτης.Το θέατρο "Δώρας Στράτου" μεταφέρεται στη θέση του ημιτελούς θεάτρου "Μπαστιά", ενώ το "Ηχος και Φως" που προσβάλλει το κοίλο της Πνύκας μεταφέρεται. Από τη μια όμως οι μελετητές αφαιρούν και από την άλλη προσθέτουν. Κι εδώ δεν έλειψαν τα υπόγεια γκαράζ, τα κτίρια εξυπηρέτησης, αποθήκες, μουσείο και διάφοροι χώροι αναψυχής για παιδιά και μεγάλους, των οποίων η αναγκαιότητα είναι αμφισβητήσιμη, αν δεχτούμε ότι οι αρχαιολογικοί χώροι έχουν από μόνο διδακτικό και ψυχαγωγικό χαρακτήρα.

Ο αρχαιολογικός χώρος της Βορείου και Νοτίου Κλιτύος της Ακρόπολης,αν και περιβάλλεται από τον αστικό ιστό της πόλης (βόρεια η οδός Θεωρίας, νότια η Δ. Αρεοπαγίτου, ανατολικά τα Αναφιώτικα) ενώ δυτικά έχει άμεση επαφή με την Αρχαία Αγορά, εν τούτοις οι μελετητές ασχολήθηκαν με εκτεταμένες διαμορφώσεις εντός του αρχαιολογικού χώρου,διαδρομές πάνω στα ίχνη των αρχαίων οδών (έργα δηλαδή που θα μπορούσε να αναλάβει η υπηρεσία) καθώς και χώρους εξυπηρέτησης κοινού, άλλο ένα Μουσείο (αν και σε απόσταση αναπνοής θα είναι το Νέο Μουσείο Ακρόπολης), αποθήκες κ. ά. Οταν η μελέτη έφτασε στη σύνδεση με το άμεσο περιβάλλον, εκεί φάνηκε και η έλλειψη συντονισμού όχι με άλλες μελέτες, αλλά και στην ίδια τη μελετητική ομάδα,αφού η πεζοδρόμηση της Δ. Αρεοπαγίτου και της Απ. Παύλου, με ταυτόχρονη διέλευση τραμ, έγινε το "μήλον της Εριδος" μεταξύ αρχιτέκτονα και συγκοινωνιολόγου, με αποτέλεσμα να αρχίσει μια συζήτηση για το ρυθμιστικό σχέδιο της πόλης, που κατέληξε στην παρατήρηση του γενικού γραμματέα του ΥΠΠΟ ότι η Απ. Παύλου είναι εκτός ορίων της μελέτης!

Η μελέτη για το Ολυμπιείο,η τελευταία που παρουσιάστηκε, μάλλον μας ξάφνιασε, αφού η πλειοψηφία των προτεινόμενων επεμβάσεων είτε προσβάλλουν ή και αλλοιώνουν τη μνημειακότητα του χώρου.Αρκεί να σταθούμε στο τριώροφο υπόγειο γκαράζ εντός του αρχαιολογικού χώρου ή στην παραμονή του Εθνικού Γυμναστικού Συλλόγου και του Ομίλου Αντισφαίρισης με... τραπεζάκια έξω. Οσο για την αποκατάσταση του Ιλισού και την τάφρο εν είδει περίφραξης... Τις αποφάσεις καλείται, ούτως ή άλλως, να πάρει το Κεντρικό Αρχαιολογικό Συμβούλιο, στην ερχόμενη συνεδρίαση, αφού πρώτα το Γραφείο Ενοποίησης επαναφέρει ενοποιημένες τις Μελέτες Ενοποίησης.

Δήμητρα ΜΥΡΙΛΛΑ