Κύριος σκοπός της τεταρτοαυγουστιανής δικτατορίας υπήρξε η κατοχύρωση της πολιτικής και οικονομικής κυριαρχίας των μεγαλοαστών σε βάρος των εργαζομένων. Η εν λόγω, ωστόσο, κατοχύρωση προϋπέθετε την εφαρμογή σκληρών, βάρβαρων και εγκληματικών μέτρων, την κατάργηση όλων των συνταγματικών ελευθεριών και δικαιωμάτων των πολιτών, την υποδούλωση του κρατικού μηχανισμού, του Τύπου, της εκπαίδευσης, της Εκκλησίας και των διοικήσεων των ποικίλων εργατικών και λαϊκών οργανώσεων στις θελήσεις μιας ανάλγητης κεντρικής φασιστικής εξουσίας - και κυρίως την πολιτική εξουθένωση των κομμουνιστών.

Η βασιλομεταξική δικτατορία αντιμετώπισε τους κομμουνιστές ως τους πιο βασικούς αντιπάλους της και χρησιμοποίησε σε βάρος τους εξοντωτικά μέσα. Τους θεωρούσε, μάλιστα, πρωτεργάτες στη συγκρότηση αντιδικτατορικών μετώπων και αντιφασιστικών εργατικών και νεολαιιστικών ενώσεων, που είχαν αρχίσει να εμφανίζονται, ήδη, σε όλη την έκταση της χώρας - και είναι ιδιαίτερα χαρακτηριστικά τα εξής αποσπάσματα μιας απόρρητης εγκυκλίου, που είχε στείλει το Γενάρη του 1938 στις νομαρχίες, στους εισαγγελείς και στις αστυνομικές αρχές του κράτους, ο υφυπουργός Δημόσιας Τάξης Μανιαδάκης:

"Πρώτιστος, κύριος και αντικειμενικός σκοπός της κατευθύνσεως του κομμουνιστικού κόμματος είναι η ανατροπή της κυβερνήσεως. Προς τούτο το Λαϊκόν Μέτωπον, το οποίον και προ της 4ης Αυγούστου 1936 είχον οι κομμουνισταί συγκροτήσει, συμφώνως προς τας οδηγίας της Τρίτης Διεθνούς, το εμφανίζουν ήδη ειδικώς διά την Ελλάδα ως Λαϊκόν αντιδικτατορικόν ή αντιφασιστικόν μέτωπον, με συμμετοχήν εις τούτο αντιπροσώπων από τα τέως κόμματα των Φιλελευθέρων, της Δημοκρατικής Ενώσεως, του Αγροτικού, του Σοσιαλιστικού, καθώς και παντός αντιδρώντος προς τη σημερινήν διακυβέρνησιν της χώρας. Ούτως οι κομμουνισταί, παραλλήλως προς τας κυρίως κομμουνιστικάς αυτών προσπαθείας, πρωτοστατούν διά την συγκρότησιν του Λαϊκού αντιδικτατορικού ή αντιφασιστικού Μετώπου, το οποίον δεν είναι τίποτε άλλο παρά αυτό τούτο το Λαϊκό Μέτωπον, με νέας ονομασίας (...). Εξαιρετικήν όμως σημασίαν αποδίδουν οι κομμουνισταί εις τη διάδοσιν της ιδέας του Μετώπου μεταξύ των νέων (...). Δι' αυτό ακριβώς η οργάνωσις αντιδικτατορικού Μετώπου Νέων, παραλλήλως προς το πολιτικόν Λαϊκόν αντιδικτατορικόν Μέτωπον, απασχολεί όλως ιδιαιτέρως τους κομμουνιστάς, οι οποίοι πάντοτε αποτελούν το κέντρον και την καθοδήγησιν πάσης παρομοίας αντεθνικής κινήσεως (...).

Οι κομμουνισταί έσπευσαν επίσης να συνεργαστούν εις τους εργατικούς χώρους με τους ρεφορμιστάς. Ούτως εις σύσκεψιν των ανωτέρων στελεχών των ρεφορμιστών και των ενωτικών (κομμουνιστών) απεφασίσθη και συνεκροτήθη το Πανελλαδικόν Ενιαίον Εργατικόν Μέτωπον, εις το οποίον εδόθη εθνική μορφή" (1).

Η δικτατορία προσπάθησε να αντιμετωπίσει τις αντιφασιστικές δραστηριότητες των κομμουνιστών με συνεχείς μαζικές συλλήψεις και φυλακίσεις ή εκτοπίσεις τους σε ξερονήσια. Δεν είχε όμως διστάσει να προχωρήσει ακόμη και στη φυσική εξόντωση κομμουνιστικών στελεχών, όπως του δημοσιογράφου του"Ριζοσπάστη" Μήτσου Μαρουκάκη, του παλαίμαχου αγωνιστή Νίκου Βαλιανάτου, του Γραμματέα της ΟΚΝΕ Χρήστου Μαλτέζου και του Ακροναυπλιώτη δασκάλου Παύλου Σταυρίδη.

Είναι άξιο ιδιαίτερης προσοχής το γεγονός ότι δολοφονίες κομμουνιστών από τα όργανα της ίδιας της κρατικής εξουσίας σημειώνονταν κυρίως σε περιόδους έξαρσης του αντιδικτατορικού κινήματος του λαού. Ετσι, το Γενάρη του 1938, η αστυνομία της Θεσσαλονίκης γκρέμισε από το παράθυρο του κτιρίου της Ασφάλειας και σκότωσε τον τσαγκαρά Στέφανο Λασκαρίδη - όταν η μακεδονική πρωτεύουσα συγκλονιζόταν από φοιτητικές αντιφασιστικές εκδηλώσεις, που περιγράφονται, άλλωστε, πολύ καθαρά στο παρακάτω "Δελτίον" του Μανιαδάκη:

"Εις την Θεσσαλονίκην εκυκλοφόρησεν πολυγραφημένη η εφημερίς "Λευτεριά", όργανον της φοιτητικής κομμουνιστικής Νεολαίας, που παροτρύνει την ενίσχυσιν του Λαϊκού Μετώπου και αναφέρει ότι κατά το γενόμενον μάθημα αεραμύνης εις το Πανεπιστήμιον εγένοντο εκδηλώσεις των φοιτητών κατά του πολέμου.

Εις την Θεσσαλονίκην επίσης εκυκλοφόρησεν η πολυγραφημένη τετρασέλιδος εφημερίς "Μαθητική Φωνή", όργανον της μαθητικής κομμουνιστικής νεολαίας, που απευθύνεται προς τους μαθητάς των Γυμνασίων, εις τους οποίους προσπαθεί να παρουσιάσει την Ελλάδα ως κυβερνωμένην με μεσαιωνικούς τρόπους.

Εις την Θεσσαλονίκην και πάλιν εκυκλοφόρησεν την 21ην Νοεμβρίου 1937 η εφημερίς "Αντιφασίστας", καθαρώς κομμουνιστική.

Εξ αναφοράς τέλος της Αστυνομικής Διευθύνσεως Θεσσαλονίκης, εκθετούσης τας εσχάτως λαβούσας χώραν σκηνάς εν τω Πανεπιστημίω Θεσσαλονίκης, προκύπτει ότι:

α. την 27ην Νοεμβρίου 1937 ερρίφθησαν έξωθι του Πανεπιστημίου προκηρύξεις επαναστατικού περιεχομένου,

β. την 30ήν Νοεμβρίου, μετά το μάθημα της Κοινωνιολογίας του πρυτάνεως Ελευθεροπούλου, ερρίφθησαν και πάλιν κομμουνιστικαί προκηρύξεις εις την έξοδον του Αμφιθεάτρου,

γ. την 7ην Δεκεμβρίου εις το μάθημα του Ενοχικού Δικαίου του καθηγητή Λυτζεροπούλου έλαβε χώραν προσχεδιασμένη διαμαρτυρία υπό της κομμουνιστικής φοιτητικής νεολαίας υπέρ του απομακρυνθέντος πρυτάνεως Ελευθεροπούλου (...),

δ. την 10ην Δεκεμβρίου ερρίφθησαν και πάλιν προκηρύξεις κομμουνιστικού περιεχομένου.

3. Την ιδίαν νύκτα της 10ης Δεκεμβρίου ανηρτήθη Ερυθρά σημαία με σφυροδρέπανον επί της κυρίας εισόδου του Πανεπιστημίου" (2).

Ενάμιση περίπου μήνα νωρίτερα και συγκεκριμένα την 1η Νοέμβρη του 1937 είχε κυκλοφορήσει στη μακεδονική πρωτεύουσα έντυπη προκήρυξη κάποιας επιτροπής πρωτοβουλίας για τη συγκρότηση αντιδικτατορικού μετώπου στην περιοχή, που ήταν γραμμένη στην καθαρεύουσα - δείγμα ότι η εν λόγω επιτροπή είχε σχηματιστεί από πολιτικά στοιχεία, που βρίσκονταν πέρα από τον κομμουνιστικό χώρο. Με την προκήρυξη γινόταν σύσταση στους αστούς πολιτικούς να στραφούν στις λαϊκές μάζες και στο στρατό, για να ανατρέψουν τη δικτατορία, τονιζόταν η άμεση ανάγκη συγκρότησης "Αντιδικτατορικής Επιτροπής Βορείου Ελλάδος", υπογραμμιζόταν ότι η ίδια η δικτατορία είχε αδιάσπαστα δεθεί με τη μοναρχία και συνεπώς δεν μπορούσε να καταργηθεί με ομαλό τρόπο, και προβαλλόταν ως πρώτιστο καθήκον των αξιωματικών να ενωθούν με το λαό, για να γκρεμίσουν τον Μεταξά! Οπως αναφερόταν συγκεκριμένα, "οι αξιωματικοί του Ελληνικού Στρατού, του Ναυτικού και της Αεροπορίας, εν ενεργεία και απότακτοι, εκράτουν εις χείρας των τας ενόπλους δυνάμεις της χώρας και ηδύναντο περισσότερον παντός άλλου να συντελέσουν εις τη σωτηρίαν του λαού και τους Εθνους" (3).

Στις αρχές του Δεκέμβρη του 1937, το Αντιδικτατορικό Μέτωπο της Θεσσαλονίκης είχε ήδη συγκροτηθεί και στις 15 του επόμενου μήνα είχε κυκλοφορήσει σχετική προκήρυξη, με την οποία πανηγυριζόταν το γεγονός. Η Κεντρική Επιτροπή του Κομμουνιστικού Κόμματος, στο Δελτίο της του Δεκέμβρη του 1937, επιβεβαίωνε το σχηματισμό του Θεσσαλονικιώτικου Μετώπου με τη συμμετοχή αντιπροσώπων από το Λαϊκό, το Φιλελεύθερο, το Αγροτοεργατικό, το Αγροτικό, το Σοσιαλιστικό και το Κομμουνιστικό Κόμμα και γνωστοποιούσε τη δημιουργία εβδομήντα συνοικιακών και επαγγελματικών επιτροπών.

Στα τέλη του Γενάρη, η Ασφάλεια της Θεσσαλονίκης, στη γενικότερη προσπάθειά της να αντιμετωπίσει με την τρομοκρατία το συνεχώς αναπτυσσόμενο εκεί αντιδικτατορικό λαϊκό κίνημα, συνέλαβε μεταξύ άλλων κομμουνιστών και αστών δημοκρατών της πόλης και τον κομμουνιστή τσαγκαρά Στέφανο Λασκαρίδη, που τον δολοφόνησε αμέσως. Εμφάνισε μάλιστα το θάνατό του ως αυτοκτονία, όπως προκύπτει από το Δελτίο του Μανιαδάκη, στο οποίο αναφέρονται για τη συγκεκριμένη περίπτωση τα εξής:

"Εν Θεσσαλονίκη την 31ην Ιανουαρίου 1938 συλληφθείς ο κομμουνιστής υποδηματεργάτης Λασκαρίδης Στέφανος και προσαχθείς εις το Γραφείον του διοικητού Ασφαλείας, όπως προβή, τη προτροπή και των παρισταμένων δύο αδελφών του, εις δήλωσιν μετανοίας, επί τοσούτον συνεσκοτίσθη, μη δυνάμενος να συμβιβάση το αίσθημα της αποκηρύξεως των ιδεωδών του εν σχέσει με το καθήκον του προς την έννομον τάξιν, ώστε καθ' ην ώραν, υπείκων εις τας αδελφικάς συστάσεις και επικλήσεις, ήρχισε να γράφη την δήλωσιν αποκηρύξεως του κομμουνισμού, διέκοψεν αποτόμως ταύτην και ριφθείς από του παραθύρου ηυτοκτόνησε" (4).

Η δολοφονία του Λασκαρίδη δεν οδήγησε στην κάμψη των δραστηριοτήτων των αντιδικτατορικών δυνάμεων της συμπρωτεύουσας - και πρώτιστα των κομμουνιστών. Αντίθετα, οι δραστηριότητες αυτές αυξήθηκαν, προς μεγάλη απογοήτευση του Μανιαδάκη και των οργάνων του. Ετσι, το Μάρτη του 1938, η Θεσσαλονίκη πλημμύρισε από μαχητικές προκηρύξεις του Αντιδικτατορικού Μετώπου των Νέων, ενώ κυκλοφόρησαν παράνομα τον Απρίλη η αντιδικτατορική εφημερίδα "Λαϊκή Φωνή" και το Μάη το νεολαιίστικο "Εμπρός", το "Δελτίο" της Επιτροπής Θεσσαλονίκης της ΟΚΝΕ και ο "Εργάτης", όργανο του Ενιαίου Εργατοϋπαλληλικού Μετώπου.

Βασ. Κ. ΛΑΖΑΡΗΣ

Ιστορικός

(1) Υφυπουργείον Δημοσίας Ασφάλειας. Διεύθυνσις Εθνικής Ασφαλείας. Γραφείον Α. Αρ. Εμπ. Πρ. 1/4/16β/ 21 - 1 - 1938.

(2) Υφυπουργείον Δημοσίας Ασφάλειας. Διεύθυνσις Εθνικής Ασφαλείας. Γραφεία Α και Δ. Δελτίον Κομμουνιστικής Κινήσεως από 30 - 12 - 1937 έως 13 - 1 - 1938.

(3) Δελτίον (...) από 13 - 1 - 1938 έως 21 - 1 - 1938.

(4) Δελτίον (...) από 4 - 2 - 1938 έως 11 - 2 - 1938