Ο γάμος αποτελεί ένα πολυήμερο γιορταστικό συμβάν για τη ζωή της ελληνικής παραδοσιακής κοινότητας, φορτισμένο από μία σειρά τελετουργιών με μαγικό περιεχόμενο, που έχουν ως κύριο στόχο να αποτρέψουν το κακό και να προκαλέσουν το καλό. Μία σειρά εθίμων τελούνται κατά τη "διάβαση" των μελλονύμφων προς τον έγγαμο βίο, ο οποίος τους επιφυλάσσει ένα νέο κοινωνικό ρόλο. Γι' αυτό τα σύμβολα του παραδοσιακού γάμου, η εθιμική τελετουργία, οι μαγικοί χειρισμοί που τη συνοδεύουν, μεταβιβάζονταν με σεβασμό από γενιά σε γενιά.

"Σύμβολα του ελληνικού παραδοσιακού γάμου", ονομάζεται η έκθεση που φιλοξενείται στο Λαογραφικό Ιστορικό Μουσείο Λάρισας.Στόχος της περιοδικής αυτής παρουσίασης, όπως μας λέει η Επιμελήτρια του Μουσείου Αγγελική Βαφειαδάκη,"είναι να προβάλει το ρόλο και τη λειτουργία του ελληνικού παραδοσιακού γάμου, μέσα από την πολυσημαντότητα των συμβόλων του. Η αστικοποίηση του θεσμού, που συντελείται σταδιακά από τις αρχές του 20ού αιώνα, επιφέρει σημαντικές αλλαγές. Ωστόσο, πολλά στοιχεία και σύμβολα της τελετουργίας του παραδοσιακού γάμου διατηρούνται ακόμα και σήμερα".

Ο επισκέπτης, μέσα από την πορεία του στην έκθεση, αναγνωρίζει τα βασικά σύμβολα του γαμήλιου τελετουργικού, μέσα από μορφές παραδοσιακές που διατήρησε η νεοελληνική κοινωνία έως τις πρώτες δεκαετίες του 20ού αιώνα.

Το παραδοσιακό κάλεσμα με τη στολισμένη τσότρα, το ψωμί με τη μορφή της γαμήλιας κουλούρας,που αποσκοπούσε στην τέλεση του γάμου "υπό την προστασία του καλού οιωνού του σπόρου", ο δίσκος με το γλυκό και το βαμβάκι (για να γεράσει και να ασπρίσει το ζευγάρι σαν το βαμβάκι) και το σιδερένιο κλειδί, που πρέπει να πατήσει η νύφη όταν περνά το κατώφλι του νέου της σπιτιού, αποτελούν εθιμικά στοιχεία του παραδοσιακού γάμου στη Θεσσαλία, αλλά και, με διάφορες παραλλαγές, σε όλη την Ελλάδα.

Σε ιδιαίτερη προθήκη, ο επισκέπτης αναγνωρίζει τα βασικά σύμβολα του γάμου: Τα γαμήλια στέφανα,τα οποία κατασκευάζονται από φυτά που θεωρούνται φορείς ευεργετικών δυνάμεων, ενώ το κυκλικό σχήμα τους τονίζει τη φυλακτική - προστατευτική σημασία τους. Τα νεοελληνικά γαμήλια στέφανα κατασκευάζονταν από φυτά, μέταλλα, ύφασμα, κερί. Από τα φυτά, το κλήμα προτιμήθηκε ιδιαίτερα σε πανελλήνια κλίμακα, εξαιτίας του άμεσου γονιμικού συμβολισμού του. Η ελιά, συνδεδεμένη με την έννοια της ειρήνης, αποτελεί το δεύτερο σε σειρά προτίμησης φυτό, ενώ πιο περιορισμένη ήταν η χρήση της μυρτιάς και της δάφνης. Τα μετάλλινα γαμήλια στέφανα κατασκευάζονταν κυρίως από ασήμι και χρυσό.

Το δαχτυλίδια (σύμβολα αγάπης και αφοσίωσης), τα οποία αποτελούν βασικό στοιχείο του αρραβώνα και εγγύησης του μελλοντικού γάμου, παρουσιάζονται στην έκθεση, πλαισιωμένα από άλλα πολύτιμα γαμήλια δώρα: Ζώνες, πόρπες, βραχιόλια.

Στις προθήκες του Μουσείου παρουσιάζονται ελληνικές παραδοσιακές νυφιάτικες φορεσιές,από διάφορες περιοχές της Θεσσαλίας (Ζεύγος Βλάχων, Σαρακατσάνα νύφη, Καραγκούνα νύφη, νύφη από το Τρίκκερι Μαγνησίας).

Η νυφιάτικη φορεσιά αποτελεί το πιο πλούσιο και βαρύτιμο ένδυμα. Τα υλικά κατασκευής (μετάξι, λινάρι), η διακόσμηση και τα κοσμήματα, έχουν χαρακτήρα πολλαπλό, φορτισμένο με γονιμικούς και ευζωικούς συμβολισμούς. Το νυφικό πουκάμισο αποτελεί το κατ' εξοχήν ιερό τμήμα της φορεσιάς, καθώς έρχεται σε επαφή με το γυναικείο σώμα. Τα μοτίβα που κεντιούνται στη νυφική φορεσιά - ιδιαίτερα στο πουκάμισο - έχουν συμβολικά και γονιμικά θέματα (πετεινάρια, ρόδια, μήλα, φεγγάρια) και στοχεύουν στην προστασία της νέας γυναίκας και στην πρόκληση της γονιμότητας. Ο επισκέπτης έχει τη δυνατότητα να θαυμάσει και τμήματα της ελληνικής παραδοσιακής νυφιάτικης ενδυμασίας (πουκάμισα, ποδιές, επιμανίκια), αριστουργήματα της υφαντικής και κεντητικής.

Ανάμεσα στις νυφικές φορεσιές της προθήκης, προβάλλει και ένα άλλο σημαντικό γαμήλιο σύμβολο, ο φλάμπουρας,η "σημαία" του γάμου, στολισμένος με μήλα και άλλους καρπούς, φορείς γονιμικών δυνάμεων, που προηγείται της γαμήλιας πομπής.

Στην κεντρική προθήκη της έκθεσης παρουσιάζονται τα γαμήλια δώρα που αντάλλασσε το ζευγάρι πριν το γάμο, η γαλίκα της νύφης και η γαλίκα του γαμπρού.Η γαλίκα της νύφης στέλνεται από τον γαμπρό προς τη μέλλουσα σύζυγό του και περιείχε: Το κνα (κόκκινη μπογιά με την οποία έβαφαν τα χέρια τους συμβολικά οι συγγενείς των μελλονύμφων), πουκάμισα, εσώρουχα, μια ομπρέλα, σαπούνι, το ψαλίδι του νέου νοικοκυριού, την καλή της μαντίλα. Ολα ανάμεσα σε ρύζια, κουφέτα και λουλούδια σκεπασμένα με τον μποχτσά. Η νύφη δεχόταν τα δώρα και ανταπέδιδε στέλνοντας τη γαλίκα του γαμπρού: Κνα, πουκάμισο, εσώρουχα, παντόφλες, καπέλο ή κασκέτο, βούρτσα, κάλτσες, μαντίλι.

Ιδιαίτερη αναφορά γίνεται και στα προικιά, υφαντά και κεντήματα οικιακού και ατομικού ρουχισμού, που εκφράζουν τη δεξιοτεχνία και νοικοκυροσύνη της νέας κοπέλας και μεταφέρονται στο νέο σπίτι με τρόπο τελετουργικό.

Το τελετουργικό ξύρισμα του γαμπρού - το οποίο αποκτούσε μαγικό χαρακτήρα, παρουσιάζεται στην έκθεση σκηνογραφικά. Ο γαμπρός δέχεται τις φροντίδες του κουρέα, πατώντας σε ταψί, που περιέχει ένα ποτήρι κρασί, ένα ρόδι και κέρματα που βάζουν οι συγγενείς του για να του ευχηθούν. Σε πολλές περιοχές της Ελλάδας, ο γαμπρός δέχεται αυτές τις φροντίδες, πατώντας σε μεγάλο ταψί, σίνι, πάνω στο οποίο τον ανασηκώνουν οι φίλοι του. Η πράξη του αποκτά ηγεμονικό συμβολισμό, καθώς παραπέμπει πιθανότατα στο βυζαντινό τυπικό αναγόρευσης αυτοκράτορα. Οταν το ξύρισμα ολοκληρώνεται, το ξυράφι και το χτένι καταστρέφονται και πετιούνται στα κεραμίδια του σπιτιού, ώστε να εξουδετερωθεί κάθε πιθανότητα μαγείας, χάρη στις καθαρτήριες και ζωοδότρες δυνάμεις του ήλιου. Το συμβολικό ξύρισμα γίνεται με ένα κλωνάρι βασιλικό.

Η αστικοποίηση του θεσμού του γάμου, που συντελείται σταδιακά από τις αρχές του 20ού αιώνα, επιφέρει σημαντικές αλλαγές. Το παραδοσιακό νυφικό εγκαταλείπεται και παραγγέλνονται ευρωπαϊκά νυφικά, καθώς και γαμπριάτικα κοστούμια, σύμφωνα με τις επιταγές της νεότερης μόδας. Στην έκθεση παρουσιάζεται νυφικό φόρεμα του 1920 και γαμπριάτικο κοστούμι της ίδιας περιόδου.

Την έκθεση συνοδεύει και τεκμηριώνει σπάνιο φωτογραφικό υλικό. Νεόνυμφα ζευγάρια οικογενειών της Λάρισας και της ευρύτερης περιοχής, καθώς και σκηνές παραδοσιακών γάμων. Ανάμεσά τους ξεχωρίζει ένα προσκλητήριο γάμου του 1889.

Τα περισσότερα αντικείμενα της παρουσίασης ανήκουν στη Συλλογή του Λαογραφικού Ιστορικού Μουσείου Λάρισας. Ανάμεσά τους φιλοξενείται και το νυφικό που σχεδιάστηκε από την Ιωάννα Παπαντωνίου για τη θεατρική παράσταση "Ο Γάμος" της Βάσας Σολωμού - Ξανθάκη.Η παράσταση ανέβηκε από το Θεσσαλικό Θέατρο το 1994. Η πρεμιέρα ήταν αφιερωμένη στα 20 χρόνια από την ίδρυση του Λαογραφικού Ιστορικού Μουσείου Λάρισας. Κατά τη διάρκεια της έκθεσης, το Μουσείο οργανώνει κύκλο εισηγήσεων, στον οποίο συμμετέχουν επιστήμονες από το χώρο της κοινωνιολογίας, κοινωνικής ανθρωπολογίας, λαογραφίας και παιδαγωγικής. Η παρουσίαση θα ολοκληρωθεί με τη μουσική εκδήλωση "Τραγούδια των λαών της Μεσογείου".Η έκθεση θα διαρκέσει έως τις 30 Σεπτέμβρη 1999.

Ηλιάνα ΜΟΡΤΟΓΛΟΥ