Πριν από ένα χρόνο περίπου η πολιτική ηγεσία του ΥΠΠΟ έστελνε εγκύκλιο στην Αρχαιολογική Υπηρεσία με την εντολή να σταματήσουν για δύο χρόνια όλες οι συστηματικές ανασκαφές. Οι αποκαλυμμένες αρχαιότητες είναι ήδη πολλές και όχι επαρκώς συντηρημένες και προστατευμένες. Αρα δεν περισσεύουν ούτε χρήματα ούτε άνθρωποι για τις καινούριες. Πίσω όμως από αυτή την αλήθεια υπάρχει κάτι βαθύτερο και πολυπλοκότερο που αφορά στην ανάδειξη της Πολιτιστικής Κληρονομιάς.

Φαίνεται πως διανύουμε την εποχή της αναστήλωσης και της αποκατάστασης και οι έννοιες εμπεριέχουν για τον καθένα διαφορετικά νοήματα και δυστυχώς διαφορετικούς στόχους. Αναστήλωση για να μη χάσουμε το μνημείο, αναστήλωση για να διδάσκει το μνημείο, αναστήλωση για να μη φαίνεται ερείπιο, αναστήλωση για να είναι επισκέψιμο, αναστήλωση για να δείχνει "ωραιότερο" με τη σύγχρονη αισθητική.

Και από την άλλη αναστήλωση ήπια και περιορισμένη με μικρή δαπάνη που αναλαμβάνουν οι υπηρεσίες και αναστήλωση ευρεία και φιλόδοξη που ανατίθεται σε εξωτερικούς μελετητές και συνεργεία και απαιτεί μεγάλη δαπάνη, την οποία δεν αντέχει το ταμείο της Αρχαιολογικής Υπηρεσίας, "αντέχει" όμως, υπό όρους, εκείνο της Ευρωπαϊκής Κοινότητας. Τελικά μήπως το θέμα εκτός από θεωρητικό είναι και οικονομικό; Είναι γεγονός ότι υπάρχουν χάρτες που διατυπώνουν αρχές και όρια. Ομως στη δική μας περίπτωση ενώ η εφαρμογή των αρχών κάποτε ήταν αυστηρότερη από τη διατύπωσή τους, τα τελευταία χρόνια γίνεται όλο και ελαφρύτερη. Τα μνημεία έχουν χρήματα να αναστηλωθούν, χρήματα, όμως, που φέρουν πίσω τους οδηγίες, στόχους, κατευθύνσεις, εκτελεστές, μία ολόκληρη φιλοσοφία. Ο πυρήνας μιας τέτοιας φιλοσοφίας είναι η ανταποδοτικότητα προφανώς μέσω της επισκεψιμότητας. Εκεί υποτάσσεται η πλειοψηφία των προγραμμάτων και βέβαια πρόκειται για μία ολόκληρη φιλοσοφία που θα σύρει πίσω της δεκάδες άλλες δραστηριότητες στο άμεσο περιβάλλον των μνημείων που ακόμα δεν έχουν εκδηλωθεί.

Η Ελλάδα τυχαίνει να βρίσκεται στο σημείο συνάντησης κάποιων συνισταμένων: Πρώτον είναι κατάσπαρτη από μνημεία,δεύτερον οφείλει να είναι, από κυβερνητική επιλογή, ενταγμένη στην κοινοτική λογική και τρίτον διαθέτει μία Αρχαιολογική Υπηρεσία που καλείται με ελάχιστο προσωπικό να ελέγξει, να θέσει όρια και να προσαρμόσει τις κοινοτικές οδηγίες στις ανάγκες των μνημείων. Μπορεί να το κάνει, όταν από τη μια έχει να αντιμετωπίσει τον ίδιο της τον εαυτό, καθώς αντιδρά σαν παιδί μπροστά σε καινούριο παιχνίδι, και από την άλλη την πίεση των κονδυλίων που πρέπει να απορροφηθούν;

Η τελευταία περιοδεία του Κεντρικού Αρχαιολογικού Συμβουλίου στα μνημεία της Μακεδονίας έθεσε τα μέλη ενώπιον αναστηλώσεων, τις μελέτες των οποίων προηγουμένως είχαν εγκρίνει μάλλον με αβάσταχτη ελαφρότητα.Το αποτέλεσμα αυτών που είχαν ψηφίσει σε πολλές περιπτώσεις προβλημάτισε, αφού από την άποψη της διατήρησης του ερειπιώνα, η οποία ήταν επικρατούσα, και όχι πολλά χρόνια νωρίτερα, έγινε στροφή προς την εκτεταμένη ανακατασκευή, την επισκευή ακόμα και την κατασκευή ομοιωμάτων και αναπαραστάσεων σε φυσική κλίμακα.Ολα ενταγμένα σε περιφερειακά κοινοτικά προγράμματα χρηματοδότησης και η εκτέλεση του έργου φανερά προσαρμοσμένη στους ρυθμούς απορρόφησης και όχι στις ανάγκες του μνημείου, υπό το διαρκή φόβο μήπως χαθούν τα κονδύλια.

Η μέθοδος που ακολουθήθηκε για την ανάδειξη της αρχαίας Ολύνθου αποτελεί ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα. Η πόλη, ανασκαμμένη πριν από δεκαετίες από τον Αμερικανό αρχαιολόγο Ντ. Ρόμπινσον, για πολλά χρόνια ήταν εγκαταλειμμένη, απροστάτευτη, ασυντήρητη. Το πρόγραμμα συντήρησης και ανάδειξης των ερειπίων εντάχθηκε από την Υπηρεσία στο Περιφερειακό Πρόγραμμα του Β Πακέτου Ντελόρ και είναι ήδη ολοκληρωμένο. Η βασική φιλοσοφία ήταν να αποκατασταθούν με νέο υλικό οι λιθοδομές των οικιών και οι οδικές αρτηρίες της αρχαίας πόλης, έτσι ώστε ο επισκέπτης να αποκτήσει την αίσθηση του Ιπποδάμειου συστήματος πολεοδόμησης. Μάλιστα υπήρξαν προτάσεις που ήθελαν και την αναπαράσταση σε φυσική κλίμακα ενός ολυνθιακού σπιτιού. Το τελευταίο δεν έγινε, ακόμα τουλάχιστον, αλλά η πρώτη αίσθηση από την αναστήλωση έδωσε σε κάποιους την εντύπωση ενός σκηνικού. Η επιστημονική ομάδα που ανέλαβε την εκτέλεση του έργου, πέρα από το διδακτικό μέρος του εγχειρήματος, πιστεύει πως ό,τι προστέθηκε προστατεύει το αρχαίο και από την άλλη είναι και αναστρέψιμο, σε περίπτωση που οι επόμενες γενιές αποφασίσουν την αφαίρεση. Το είδος της πληροφορίας όμως που εισπράττει ο επισκέπτης είναι αναστρέψιμο;Αλλωστε οι διεθνείς Χάρτες για τις αρχές της Συντήρησης, Αναστήλωσης και Αποκατάστασης, όπως ο Χάρτης της Βενετίας,με σαφήνεια ορίζουν ότι η οποιαδήποτε επέμβαση πρέπει "να μην πλαστογραφεί","να μην παραπλανά" και "να είναι διακριτή".

Την ίδια περίπου εντύπωση άφησαν, τουλάχιστον στα μέλη του Συμβουλίου που ακολούθησαν την περιοδεία, και οι αναστηλώσεις στα Αρχαία Στάγειρα,όπως εκείνες της πρώιμης κλασικής οχύρωσης, του κυκλικού πύργου της οχύρωσης και της Στοάς των Κλασικών Χρόνων. Το πρόγραμμα των εργασιών ήταν επίσης ενταγμένο στις κοινοτικές χρηματοδοτήσεις για την περιφέρεια (ΠΕΠ). Εδώ, όμως, συνέβη κάτι διαφορετικό: Υπό το φόβο μήπως ξεπεραστούν οι προθεσμίες της χρηματοδότησης μέρος των εργασιών ξεκίνησε χωρίς να προηγηθεί συζήτηση στο Συμβούλιο ώστε να εγκρίνει ή να απορρίψει τη σχετική μελέτη.Η πρόσφατη δε συζήτηση που έγινε σε συνεδρίαση του Κεντρικού Αρχαιολογικού Συμβουλίου ήταν αποκαλυπτική αν και προ τετελεσμένων γεγονότων. Πλήθος ανακατασκευών στις οποίες με δυσκολία διακρίνεται το αρχαίο υλικό από το νεότερο.Αποτέλεσμα που έρχεται σε πλήρη αντιδιαστολή με τις αρχές αναστήλωσης που ισχύουν διεθνώς.

Κι ενώ στα Αρχαία Στάγειρα είχαμε μπροστά μας μία κατ' όνομα αναστήλωση, αλλά κατ' ουσία επισκευή, λίγες ημέρες νωρίτερα το Συμβούλιο είχε διενεργήσει αυτοψία στην Παλαιά Μητρόπολη της Βέροιας κι εκεί τα μέλη αντιμετώπισαν με πολλές επιφυλάξεις την πρόταση να αποκατασταθεί το νότιο κλίτος του ναού που σώζεται σε χαμηλό ύψος.

Διατρέχοντας την Ελλάδα βρίσκουμε πλήθος τέτοιων αντιθετικών παραδειγμάτων που κατ' αρχήν αποδεικνύουν τη σύγχυση με την οποία αντιμετωπίζεται το θέμα των αναστηλώσεων. Εάν κάποτε η Αρχαιολογική Υπηρεσία καταλαμβανόταν από το... σύνδρομο της ανασκαφής, σήμερα καταλαμβάνεται από το σύνδρομο της αναστήλωσης,με αποτέλεσμα να χάνεται ακόμα και ο στόχος που είναι η προστασία του μνημείου και όχι η τοποθέτηση της σκαλωσιάς, η οποία είναι απλώς το εργαλείο. Παράδειγμα αυτής της σύγχυσης είναι ίσως η σχετική μελέτη για τον μακεδονικό τάφο στον Αγιο Αθανάσιο Θεσσαλονίκης,η οποία προβλέπει την εγκατάσταση στο εσωτερικό του μνημείου σκαλωσιάς από τιτάνιο,το οποίο κοστίζει μεν ακριβά, αλλά δε σκουριάζει. Κι αναρωτιέται κανείς: ποιος ο λόγος αυτής της δαπάνης, αφού η σκαλωσιά αποσύρεται ταυτόχρονα με το πέρας της επέμβασης; Μήπως από την "Ελλάδα της ανοιχτής ανασκαφής" έχουμε περάσει στην "Ελλάδα της σκαλωσιάς", δείγμα κι αυτό της αδυναμίας και της αμηχανίας του ΥΠΠΟ να αξιοποιήσει λογικά και ιεραρχημένα την ευκαιρία των κοινοτικών προγραμμάτων;Από την άλλη πλευρά ίσως δεν πρέπει να ξεχνάμε, πρώτον ότι τα έργα που είναι ενταγμένα σε αυτά τα προγράμματα διέπονται από όρους, όπως επισκεψιμότητα, βοηθητικούς χώρους, εισόδους κ. ά. και δεύτερον, έχει ανοίξει ένα κερδοφόρο εργοτάξιο από το οποίο ζητούν - και συνήθως παίρνουν - δουλιά δεκάδες ιδιωτικά μελετητικά και εργοληπτικά γραφεία.Οι αρχές επέμβασης δεν εφαρμόζονται, διότι σιωπηρά ισχύει μία άλλη αρχή: Η μελέτη, εάν είναι με ανάθεση, πληρώνεται ανάλογα με τα έργα που προτείνει. Η εργολαβία πληρώνεται, επίσης, ανάλογα με το μέγεθος του έργου που θα εκτελέσει.Στο μεταξύ ο χρόνος τρέχει και αν δεν απορροφηθούν τα κονδύλια χάνονται... Ποιος θα τολμήσει να περικόψει ή και να απορρίψει επεμβάσεις; Πολύ περισσότερο ποια Υπηρεσία και με ποιο προσωπικό θα επιβλέψει ώστε να περισώσει ό,τι προλαβαίνει; Είναι άλλωστε δεδομένο πως όχι μόνο δεν μπορεί να εκτελέσει έργο με αυτεπιστασίες, αλλά τελευταία δε διαθέτει καν αρκετό επιστημονικό προσωπικό που θα εκπονεί τουλάχιστον τις μελέτες.

Το ερώτημα είναι αν υπάρχει πρόθεση από την πολιτική ηγεσία να οργανώσει αυτόν τον νευραλγικό τομέα ώστε να ανταποκρίνεται στο μέγεθος των αναγκών. Το υπουργείο Πολιτισμού πρέπει να είναι ο επιστημονικός φορέας, αλλά και ο πρότυπος αναστηλωτής των μνημείων, ο φορέας που οφείλει να βάζει προδιαγραφές, να συντονίζει, να προωθεί την επιστημονική έρευνα και να οργανώνει την εφαρμοσμένη έρευνα, να έχει λόγο για τη μεθοδολογία των επεμβάσεων από τη μελέτη μέχρι την εφαρμογή και να τίθεται διαρκώς υπό την "κρίση" της εκτός υπουργείου αλλά και της διεθνούς επιστημονικής κοινότητας με τη διοργάνωση συνεδρίων, συμποσίων, εκδόσεων. Στην αντίθετη περίπτωση η Αρχαιολογική Υπηρεσία θα καταλήξει - εάν δεν έχει ήδη καταλήξει - σε έναν αποκλειστικά διεκπεραιωτικό μηχανισμό εξυπηρέτησης των κατ' ανάθεση έργων ή στην καλύτερη περίπτωση αστυνόμευσης.

Δήμητρα ΜΥΡΙΛΛΑ