Στην πλατεία του Θησείου καταλύουμε σε καφετερίες της περιοχής, στην Αποστόλου Παύλου συνήθως βαδίζουμε αργά για να μοιάζει με περίπατο στη σκιά της Ακρόπολης, ένας περίπατος που τον διακόπτουν βάναυσα τα διερχόμενα αυτοκίνητα, κάπου δεξιά ξέρουμε ότι βρίσκεται το Αστεροσκοπείο και αριστερά βλέπουμε μία κατάφυτη κοιλάδα. Περνώντας στη Διονυσίου Αρεοπαγίτου, βρίσκουμε το Ηρώδειο και αρκετά χαμηλότερα όλοι πια μάθαμε ότι στο μεγάλο οικόπεδο του κτιρίου Μακρυγιάννη πρόκειται να ανεγερθεί το Νέο Μουσείο Ακρόπολης.

Αν και όλα αυτά είναι τόσο κοντά στα κορυφαία μνημεία της Αθήνας, εκείνα της Ακρόπολης, αυτή η περιοχή, αρχαιολογικά τουλάχιστον, είναι ελάχιστα γνωστή. Οι πολίτες της Αθήνας γνωρίζουν "τίτλους", όπως: Λόφος Μουσείων ή αλλιώς Φιλοπάππου, Λόφος Πνύκας και Λόφος Νυμφών ή, διαφορετικά, το Αστεροσκοπείο και η Αγία Μαρίνα. Τα μνημεία, όμως, του ευρύτερου χώρου έχουν μπει μάλλον στη σκιά του Παρθενώνα. Η μοναδική ευκαιρία που είχαν να βγουν από το σκοτάδι ήταν το πρόγραμμα της Ενοποίησης των Αρχαιολογικών Χώρων.Η Α Εφορεία Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων αυτό το μεγαλόπνοο σχέδιο της Ενοποίησης και τις συγκεκριμένες προτάσεις για την περιοχή το αντιμετώπισε - όχι χωρίς λόγο - με σκεπτικισμό και αντίλογο. Και έγινε σε δύο περιπτώσεις. Η μία ήταν με αφορμή τη μελέτη της Ενοποίησης για την περιοχή Φιλοπάππου και η άλλη όταν κατατέθηκε η έβδομη μελέτη για την πεζοδρόμηση των οδών Αποστόλου Παύλου και Διονυσίου Αρεοπαγίτου. Ωστόσο, όλο αυτό το διάστημα αξιοποιεί όσο καλύτερα μπορεί την ευκαιρία να βγουν τα μνημεία από την εγκατάλειψη, με εργασίες που πριν δεν ήταν δυνατόν να κάνουν δίχως προσωπικό και χρήματα, όπως ανασκαφές, καθαρισμούς, περιφράξεις, αποτυπώσεις κ. ά.

Εντούτοις, πριν μιλήσει κανείς για Ενοποίηση, χρειάζεται πρώτα να δει πώς έχει εξελιχθεί η περιοχή, ώστε να πάρει η λέξη και το ανάλογο περιεχόμενο. Τον τελευταίο ενάμισι αιώνα, η συνέχεια των Λόφων, τόσο ως αρχαιολογικού χώρου, όσο και ως ιστορικού και φυσικού τοπίου διεκόπη βίαια, από βαριές, αλόγιστες και καταστροφικές επεμβάσεις, στη λογική της ανάπτυξης δίχως όρια: Το τοπίο παραμορφώθηκε από την εκτεταμένη λατόμηση περιμετρικά των Λόφων για την οικοδόμηση της πρωτεύουσας, δραστηριότητα που γινόταν από το 1835 μέχρι το 1955, τουλάχιστον. Από το 1886 και ύστερα, άρχισαν οι εγκρίσεις οικοδόμησης στα οικοδομικά τετράγωνα εκατέρωθεν του Λόφου των Νυμφών, τα οποία απέκοψαν τη σχέση των πολιτικών κέντρων Αγοράς - Πνύκας και κάλυψαν τις μεταξύ τους προσβάσεις. Η διάνοιξη, ανατολικά των Λόφων, της οδού Αποστόλου Παύλου δίχασε το Δήμο της Μελίτης και κάλυψε το αρχαίο σύστημα υδροδότησης, ενώ η Περιφερειακή Οδός και η γέφυρά της,που κατασκευάστηκαν το 1961, διέκοψε την πορεία του Θεμιστόκλειου Τείχους και τη σύνδεσή του με τα Μακρά Τείχη και το Φαληρικό Τείχος και ακόμα απέκοψε τις Δήμιες Πύλες και το Βάραθρο ως το σημερινό άλσος Πετραλώνων, καθώς και μεγάλα τμήματα των αρχαίων Δήμων Μελίτης και Κοίλης. Η γύρω περιοχή στην εποχή της άναρχης οικοδόμησης γέμισε αυθαίρετες κατασκευές και άχαρες πολυκατοικίες και επιπλέον, επειδή οι Λόφοι δεν είναι σαφώς οριοθετημένοι και περιφραγμένοι, σημαντικά μνημεία υφίστανται βανδαλισμούς, λαθρανασκαφές και το μεγαλύτερο διάστημα καλύπτονται από σωρούς σκουπιδιών και ανεξέλεγκτη βλάστηση.Επομένως, για την Εφορεία είναι άμεση προτεραιότητα η σαφής οριοθέτηση και φύλαξη του χώρου με συγκεκριμένες προσβάσεις και εισόδους.

Ποια είναι, όμως, η αρχαιολογική φυσιογνωμία της περιοχής; Εικάζεται ότι οι τρεις Λόφοι, που είχαν μείνει εκτός της αρχαϊκής τείχισης, άρχισαν να κατοικούνται με την επέκταση της πόλης του Πεισιστράτου. Περιελήφθησαν στο Θεμιστόκλειο Τείχος (479/8 π.Χ.), από το οποίο τρεις Πύλες βρίσκονται στην Ενοποίηση: Οι Δήμιες στα βόρεια, μία νότια και μία δυτική. Από το δυτικό τμήμα ξεκινούσαν τα δύο σκέλη των Περίκλειων Μακρών Τειχών και από το νότιο τμήμα το σύγχρονο Φαληρικό Τείχος (461 π.Χ.).

Το Διατείχισμα,που διέσχιζε από Βορρά προς Νότο όλη την περιοχή των Λόφων και κατασκευάστηκε στο τελευταίο τέταρτο του 4ου π.Χ. αι., σώζεται σε όλο του το μήκος με δύο σημαντικές πύλες: Το "Δίπυλον το υπέρ των Πυλών",τις Μελιτίδες Πύλες και πολλούς πύργους. Σε αυτούς τους Λόφους εκτεινόταν ο Δήμος της Κοίλης και ο ιδιαίτερα σημαντικός Δήμος της Μελίτης, που αποτελούσε κέντρο του πολιτικού και εμπορικού βίου με την Εκκλησία του Δήμου στην Πνύκα και την άμεση επαφή με την Αγορά. Βρισκόταν δε σε κομβικό σημείο διασταύρωσης μεγάλων οδικών αξόνων, που διερχόταν από την Ιερά Πύλη, τις Πειραϊκές και Δήμιες Πύλες, καθώς και από τις Μελιτίδες Πύλες και το Δίπυλον στο Λουμπαρδιάρη και συνέδεαν τον Κεραμεικό και την Αγορά με την Πνύκα, τον Αρειο Πάγο και την Ακρόπολη.Μια σημαντική αρχαία οδός, "η διά Κοίλης καλεομένη οδός",που χώριζε τους Δήμους της Κοίλης και της Μελίτης, είναι ορατή κατά διαστήματα με αμαξοτροχιές, λαξευτό αγωγό, πεζοδρόμια και έδρανα, που μαρτυρούν ότι ήταν σημαντικός άξονας ανεφοδιασμού και κεντρικός εμπορικός δρόμος. Με τα κονδύλια της Ενοποίησης, η Εφορεία αποκάλυψε μεγάλα τμήματα της οδού ύστερα από αποψιλώσεις και αποχωματώσεις. Ετσι λοιπόν, η ανίχνευση των βασικών οδικών αξόνων που συνέδεαν τις πύλες της οχύρωσης και τα σημαντικότερα μνημεία, αποτελεί πρωταρχική ιεράρχηση της Α ΕΠΚΑ, προκειμένου να κατανοηθεί ο αρχαιολογικός χώρος των Λόφων και η σχέσητης περιοχής με τους γειτονικούς αρχαιολογικούς χώρους.

Στο φυσικό βράχο έχουν βρεθεί πλήθος λαξευμάτων από οδικούς άξονες, κατοικίες, εργαστήρια, συστήματα υδροδότησης, μεμονωμένα μνημεία και μικρά ιερά με εγχάρακτες συχνά στο βράχο επιγραφές. Ολα αυτά δείχνουν ότι η περιοχή, ιδιαίτερα πυκνοδομημένη, κατοικείται από τον 6ο π.Χ. αι. μέχρι το 200 π.Χ..Από τις λαξευμένες στο βράχο επιγραφές μαρτυρούνται 12 ιερά και λατρείες: Του Μειλίχιου Διός, των Νυμφών και Δήμου, του Διός Υψίστου, του Αγοραίου Διός, Θεσμοφόριο, του Ηρακλέους, της Μητρός, το Επτάθρονο, ο χρησμός του Μουσαίου, η επιγραφή του Αντίνοου, ένα ταφικό ηρώο, κ. ά.

Η Εφορεία βέβαια δίνει άμεση προτεραιότητα στην ανάδειξη των μικρών ιερών, με επιφανειακούς καθαρισμούς για την οριοθέτηση της κάτοψής τους, με πλήρη προστασία των λαξευμένων στο βράχο επιγραφών και με επεξηγηματικά της ταυτότητάς τους κείμενα.

Ως προς τα μεμονωμένα μνημεία σημειώνονται το μνημείο του Φιλοπάππου (114 - 116 μ.Χ.), τα "Κιμώνεια Μνήματα" ένα λάξευμα που χρησιμοποιήθηκε ως τάφος, σύμφωνα με μία δυσδιάκριτη παλαιοχριστιανική επιγραφή, οι "Φυλακές Σωκράτους",λαξευτή πιθανόν κατοικία, η οποία κατά τη γερμανική κατοχή χρησίμευσε ως κρύπτη γλυπτών του Μουσείου της Ακρόπολης και του Εθνικού Αρχαιολογικού Μουσείου, η "Κρήνη Καλλιρρόη" ένα πλήρες συγκρότημα κρήνης, δεξαμενών και αγωγών, στην ανατολική πλαγιά του Λόφου της Πνύκας, αρχαιότερο του Πεισιστράτειου Υδραγωγείου, που παρέμεινε σε χρήση τουλάχιστον μέχρι την εποχή του Αδριανού, όπως αποδεικνύεται από το ψηφιδωτό δάπεδο.

Το σημαντικότερο μνημείο στην περιοχή του αρχαίου Δήμου Μελίτη είναι βέβαια η Πνύκα.Στους μεταγενέστερους αιώνες, κατά την παλαιοχριστιανική περίοδο, στο Λόφο των Νυμφών ιδρύεται το ναϊδριο της Αγ. Μαρίνας και στον ανατολικό Πύργο του Διπύλου υπέρ των Πυλών βρίσκουμε το βυζαντινό ναό του Αγ. Δημητρίου Λουμπαρδιάρη.Το Αστεροσκοπείο στην κορυφή του Λόφου των Νυμφών κτίστηκε το 1842 - '46 από τον Θ. Χάνσεν.

Η ενασχόληση της Α ΕΠΚΑ με αυτά τα μνημεία απέκτησε συγκεκριμένο χαρακτήρα και προτάσεις, τόσο με τη μελέτη της Ενοποίησης για την ανάδειξη του Αρχαιολογικού Χώρου Φιλοπάππου, όσο και με την τελευταία μελέτη (από το ΥΠΕΧΩΔΕ) για την πεζοδρόμηση των οδών Διονυσίου Αρεοπαγίτου και Αποστόλου Παύλου.Η μεν πρώτη περιέχει επεμβάσεις εντός του αρχαιολογικού χώρου, αλλά, όπως παρατηρεί η Α ΕΠΚΑ, οι μελετητές δεν προβαίνουν σε συγκεκριμένες προτάσεις για τον προσδοκώμενο τρόπο ενοποίησης των αρχαιολογικών χώρων σε όλη την ανατολική πλευρά.Η δεύτερη που ασχολείται με την οδική σύνδεση, παρά το γεγονός ότι κινείται στη λογική της ενοποίησης, διακατέχεται κυρίως από τη φιλοσοφία της σύνδεσης και του περάσματος από τη μία περιοχή στην άλλη με μεταφορικά μέσα (τραμ), γέφυρες, εξέδρες θέασης κ.ά. Οι αρμόδιοι αρχαιολόγοι παρατηρούν ότι εισχωρεί στους αρχαιολογικούς χώρους με πολεοδομικές παρεμβάσεις, αλλοιώνεται η αρχαία τοπογραφία κυρίως στο θέμα των αρχαίων οδεύσεων και δε διευκρινίζεται ο τρόπος οριοθέτησης των αρχαιολογικών χώρων εκατέρωθεν του άξονα πεζοδρόμησης.

Σε όλα αυτά, βέβαια, υπάρχει μία βασική διαφορά φιλοσοφίας, ως προς το τι σημαίνει Ενοποίηση. Ετσι, οι αρχαιολόγοι, στη λογική της "σύνδεσης", αντιτείνουν την ιδέα της μορφολογικής ενότητας και της ενότητας του τοπίου, όσο αυτό είναι δυνατόν.Γι' αυτό ακριβώς χαρακτηρίζουν δυναμική και ριζοσπαστική τη λύση της καθαίρεσης του οδοστρώματος στο υψηλότερο στρώμα της Αποστόλου Παύλου, όπου δεξιά και αριστερά υπάρχουν αρχαιότητες, ώστε να ανακτηθεί το φυσικό περιβάλλον και το ιστορικό τοπίο. Επίσης με αυτό τον τρόπο θα δινόταν η δυνατότητα ανασύστασης των αρχαίων οδικών αξόνων. Γι' αυτό ακριβώς δεν αντιτίθεται στις ήπιες παρεμβάσεις σε όψεις κτιρίων και σε απαλλοτριώσεις.

Ωστόσο, ριζικές λύσεις θα σήμαινε γενναιότερες αποφάσεις από την πολιτεία, θα σήμαινε Ενοποίηση με στόχο την ιστορική αποκατάσταση και όχι στενά την τουριστική εξυπηρέτηση. Προς το παρόν, οι μελετητές έχουν να λύσουν το πρόβλημα της μεταξύ τους συνεννόησης, αφού ακόμα και οι μελέτες εισχωρούν η μία στην άλλη...

Δήμητρα ΜΥΡΙΛΛΑ