Οταν ο ΕΟΤ το 1982 αποφάσιζε να διαμορφώσει την κεντρική πλατεία της Χώρας της Νάξου, την πλατεία Μητρόπολης, πολλοί θα σκέφτηκαν ότι το αποτέλεσμα μετά από χρόνια ίσως να μην απέχει πολύ από εκείνη τη συχνή εικόνα, της ανηλεούς εξάπλωσης δεκάδων τουριστικών μαγαζιών που διακόπτονται από πολύχρωμα τραπεζάκια και ομπρέλες. Οι αρχαιολόγοι όμως ήξεραν ότι κάτω και ανάμεσα από τους ναούς της Χρυσοπολίτισσας και της Ελεούσας και ακριβώς εκεί που θα αναπτυσσόταν η καινούρια πλατεία, θα έβρισκαν λείψανα εποχών και πολύτιμες μνήμες που θάφτηκαν με τα χρόνια από το σύγχρονο οικισμό.

Ευτυχώς εδώ προηγήθηκε η έρευνα και συμφώνησε ο δήμος, έτσι ώστε η σημερινή εικόνα της διαμορφωμένης πλέον πλατείας Μητρόπολης συνδυάζει μία στεγασμένη επισκέψιμη ανασκαφή,που είναι το Νέο Μουσείο Νάξου,και έναν οργανωμένο ελεύθερο χώρο γύρω από αυτή, με τέτοιο τρόπο που ο αρχαιολογικός χώρος γίνεται ο πυρήνας του περιπάτου.

Η ιδέα ήταν του Μανώλη Κορρέ και η αρχιτεκτονική μελέτη της Αγνής Κουβελά (το 1998 προτάθηκε από τον ΣΑΔΑΣ για το Ευρωπαϊκό Βραβείο Αρχιτεκτονικής Mies van der Rohe Pavillion) και υλοποιήθηκε με την Προγραμματική Σύμβαση μεταξύ του υπουργείου Πολιτισμού,του Ταμείου Αρχαιολογικών Πόρων και του Δήμου Νάξου.Η ανασκαφή έγινε από την ΚΑ Εφορεία Προϊστορικών - Κλασικών Αρχαιοτήτων και την Αρχαιολογική Εταιρεία και συνεργάστηκαν ο καθηγητής Αρχαιολογίας του Πανεπιστημίου Αθηνών Β. Λαμπρινουδάκης,η Φ. Ζαφειροπούλου,η Ο. Φιλανιώτου και η Α. Μπικάκη.

Τα αποτελέσματα αυτής της έρευνας αποδείχτηκαν μοναδικά για την ιστορία της Νάξου και κρίθηκε απαραίτητο να διατηρηθούν ορατά. Καθώς τα παρουσιάζει ο καθηγητής Βασίλης Λαμπρινουδάκης τονίζει: "Τολμώ να πω ότι ορισμένα έχουν "εθνικό" ενδιαφέρον".Στην πλατεία αποκαλύφθηκε και διατηρήθηκε ορατό και επισκέψιμο τμήμα της μυκηναϊκής πόλης που δείχνει ότι η Νάξος κατά το 13ο - 11ο αι. π.Χ. ήταν ένα οργανωμένο αστικό κέντρο με οικονομική ευρωστία και σημαντική θέση στο μυκηναϊκό κόσμο, γεγονός που αποδεικνύεται από τα κτερίσματα των τάφων. Η δεύτερη μυκηναϊκή πόλη, τμήμα της οποίας είναι καταβυθισμένο, ήταν τειχισμένη και τμήμα αυτού του τείχους διατηρείται κάτω από το στέγαστρο - μουσείο. Η κατασκευή του είναι ιδιάζουσα και αποτελεί σπάνιο δείγμα οχύρωσης για τον ελλαδικό χώρο με τις ακατέργαστες πέτρες στη βάση του και ανωδομή από ωμούς πλίνθους που βρέθηκαν σε πολύ καλή κατάσταση διατήρησης.

Δίπλα από το τείχος η ανασκαφή αποκάλυψε εργαστήρια - πηλοπλαστεία,από τα οποία σώζονταν λεκάνες με άψητα αγγεία και πρόκειται για έναν από τους λίγους βιοτεχνικούς χώρους που γνωρίζουμε από τα μυκηναϊκά χρόνια. Αν και τα υπόλοιπα κινητά ευρήματα μεταφέρθηκαν στις αποθήκες του παλιού Αρχαιολογικού Μουσείου και αντικαταστάθηκαν από αντίγραφα που κατασκευάστηκαν στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο, τα άψητα αγγεία συντηρήθηκαν και επανατοποθετήθηκαν εκεί που βρέθηκαν. Σε αυτά τα εργαστήρια οι αρχαιολόγοι βρήκαν έναν κρατήρα, από τους μεγαλύτερους των μυκηναϊκών χρόνων και μεγαλύτερο από τον "κρατήρα των Πολεμιστών" των Μυκηνών.

Σε αυτή όμως την ανασκαφή αποκαλύπτεται μία από τις πιο χαρακτηριστικές μαρτυρίες της ανάγκης των νεότερων να συνδέονται με το παρελθόν και τις προγονικές εστίες. Και οι Νάξιοι αποδεικνύεται ότι ανήγαγαν την πόλη τους στο ένδοξο μυκηναϊκό παρελθόν.

Οπως διηγείται ο Βασίλης Λαμπρινουδάκης, λίγο πριν το 1000 π.Χ. οι κάτοικοι εγκατέλειψαν, λόγω ανασφάλειας, τα σπίτια που βρίσκονταν κοντά στη θάλασσα και η πόλη συρρικνώθηκε γύρω από το κάστρο. Από τότε όμως ενταφίαζαν τους νεκρούς τους στα σπίτια που άφηναν,ενώ το 10ο π.Χ. αι. έσκαβαν δίπλα στα ερείπια του τείχους και διευθετούσαν οικογενειακές περιβόλους για τους νεκρούς, τους οποίους τιμούσαν με νεκρόδειπνα και πυρές πάνω από τους τάφους. Το υλικό των προσφορών δημιούργησε επίχωση ενός μέτρου στο ανώτερο επίπεδο της οποίας, κατά τον 9ο π.Χ. αι., αναδιαρθρώνονται οι περίβολοι και πλέον αντιπροσωπεύουν ομάδες οικογενειών και γένη. Τώρα πια οι τάφοι είναι τόποι μνήμης και προσφοράς σε αρχηγούς που ανάγονται στο μυκηναϊκό παρελθόν.Τα νεκρόδειπνα, μέρος της τελετουργίας, γίνονταν στις τράπεζες,πολλές από τις οποίες αποκάλυψε η ανασκαφή και διατηρούνται κάτω από το στέγαστρο - μουσείο. Πάνω στις τράπεζες βρέθηκαν οστά, όστρακα σπασμένων αγγείων και λεκάνες χοών. Τι σημαίνουν όλα αυτά; Ο Β. Λαμπρινουδάκης λέει: "Τα σκεύη που χρησιμοποιούνταν στο νεκροταφείο ανήκαν οριστικά στο νεκρό γιατί μιαίνονταν από την επαφή με το νεκρό. Γι' αυτό μετά τη χρήση σπάζονταν".Την εικόνα αυτού του εθίμου είδαν οι ανασκαφείς πάνω σε μία τράπεζα όπου σώζονται τα αγγεία και δίπλα τους το βόλι που τα έσπασε.

Οσο για τη λεκάνη χοών "από την επαφή με το θάνατο μιαινόταν και αυτός που προσέφερε τις τιμές. Για να καθαρθεί πλενόταν και αυτό μάλλον εξυπηρετούσε η μικρή λεκάνη δίπλα από την τράπεζα. Αναλύσεις έδειξαν ότι το περιεχόμενο της μικρής οινοχόης πάνω στην τράπεζα ήταν θαλασσινό νερό, που είχε καθαρτικές ιδιότητες".Μάλιστα, το τελετουργικό του καθαρμού το βρίσκουμε γλαφυρά αποδοσμένο στο σύγγραμμα του Αθήναιου "Δειπνοσοφισταί".Γράφει: "Σκάψε ένα λάκκο στα δυτικά του τάφου. Μετά στάσου κοντά στο λάκκο, γύρισε προς τη Δύση, χύσε νερό και πες τα παρακάτω: το ξέπλυμα είναι για Σας, αυτούς για τους οποίους είναι αναγκαίο και πρέπον. Κατόπιν χύσε ξανά μύρο".

Γύρω στο 700 π.Χ. ο χώρος καλύπτεται από πλίνθους και σχηματίζεται ένας μεγάλος τύμβος - ηρώο των προγόνων, τους οποίους τιμούσαν για 800 ακόμα χρόνια. Στους χρόνους της Υστερης Ρωμαιοκρατίας η περιοχή του τύμβου κατοικήθηκε εκ νέου και από τη φάση αυτή έχουν διατηρηθεί οι βάσεις δύο φούρνων και τμήματα τοίχων. Αρκετούς αιώνες αργότερα στην ίδια θέση χτίζονται οι δύο εκκλησίες της πλατείας, αποδεικνύοντας με τον πλέον χαρακτηριστικό τρόπο ότι οι γενιές που πέρασαν διατήρησαν αναλλοίωτη την ιερότητα του χώρου και δημιούργησαν εκεί τους δικούς τους χώρους λατρείας.

Δήμητρα ΜΥΡΙΛΛΑ