Μια άλλη φιλοσοφική παράμετρος του κονστρουκτιβισμού έχει να κάνει με τον τρόπο με τον οποίο δομεί το υποκείμενο τη γνώση. Ο Wheatley αναφέρει χαρακτηριστικά: «Η θεωρία του κονστρουκτιβισμού στηρίζεται σε δυο αρχές. Η πρώτη δηλώνει ότι η γνώση δε λαμβάνεται παθητικά, αλλά οικοδομείται ενεργητικά από το γιγνώσκον υποκείμενο. Η δεύτερη αρχή δηλώνει ότι η γνωστική λειτουργία είναι προσαρμοστική και υπηρετεί την οργάνωση του κόσμου των εμπειριών και όχι την ανακάλυψη της οντολογικής πραγματικότητας (...) Συνεπώς δε βρίσκουμε την αλήθεια, αλλά οικοδομούμε βιώσιμες εξηγήσεις των εμπειριών μας» ³⁴ (οι υπογραμμίσεις δικές μας). Στην πρώτη διαπίστωση δεν έχουμε καμία αντίρρηση. Το υποκείμενο δε διαθέτει έναν εγκέφαλο-δοχείο στο οποίο απλά συσσωρεύονται πληροφορίες και το πολύ-πολύ ταξινομούνται. Πρόκειται για μια δυναμική διαδικασία που από ό,τι φαίνεται ο κονστρουκτιβισμός την αποδέχεται ως τέτοια. Οι επεξηγήσεις που ακολουθούν ωστόσο μας επαναφέρουν στην τάξη.

Η πρώτη παραδοχή για ενεργητική συμμετοχή του υποκειμένου τελικά χρησιμοποιείται ως θεωρητική τεκμηρίωση της αγνωσιμότητας, όπως διευκρινίζεται και στο παραπάνω απόσπασμα. Η θεωρία κατασκευής της γνώσης από το υποκείμενο φαίνεται να μοιάζει με τις απόψεις του Vygotsky. Ομως μόνο μοιάζει και αυτό γιατί ο Vygotsky ναι μεν υποστήριζε ότι η γνώση είναι κοινωνικό προϊόν και ότι οικοδομείται κοινωνικά, παράλληλα δε τόνιζε ότι η γνώση αποκτάται μέσα στην κοινωνική δραστηριότητα του ανθρώπου και στην ανταλλαγή πείρας και ιδεών. Υποστήριζε ακόμα ότι η αντίληψη ενός διαλεκτικού άλματος από την αίσθηση στη σκέψη αντικατοπτρίζει την πραγματικότητα κατά ποιοτικά διαφορετικό τρόπο απ' ό,τι η άμεση αίσθηση. Κατά τον Vygotsky, αυτό που αντιλαμβανόμαστε είναι στην ουσία ο γενικευμένος αντικατοπτρισμός της πραγματικότητας. Αυτό είναι κάτι εντελώς διαφορετικό από αυτό που υποστηρίζει ο κονστρουκτιβισμός, αφού στο «παιχνίδι» μπαίνει η κοινωνική δραστηριότητα και η πείρα, δηλαδή η πράξη, αποκαθιστώντας με αυτό τον τρόπο μια διαλεκτική σχέση ανάμεσα στο ατομικό και συλλογικό, στη θεωρία και στην πράξη, ενώ ταυτόχρονα ο Vygotsky αποδέχεται την ύπαρξη και τη δυνατότητα γνωσιμότητας της αντικειμενικής πραγματικότητας³⁵.

Από το γενικότερο φιλοσοφικό πλαίσιο του Vygotsky δε νομίζουμε ότι υπάρχουν υποψίες για υιοθέτηση μιας ποπεριανής θεώρησης της επιστήμης³⁶. Το ζήτημα της ιστορικότητας που τίθεται από την πλευρά του Διαλεκτικού Υλισμού δεν παραλληλίζεται, ούτε εφάπτεται, ούτε βεβαίως και ταυτίζεται με τις ποπεριανές διαψευσιμότητες.

Εχοντας σκιαγραφήσει κάποιες από τις βασικές θέσεις του κονστρουκτιβισμού, θα λέγαμε καταληκτικά ότι δεν πρόκειται για ένα νέο φιλοσοφικό ρεύμα, αλλά αποτελεί μια σύμπηξη παλιών φιλοσοφικών ρευμάτων και θέσεων. Συγκεκριμένα:

α) Η αδυναμία γνωσιμότητας της αντικειμενικής πραγματικότητας μας οδηγεί κατευθείαν στον Καντ.

β) Η αντιρεαλιστική θέση, σύμφωνα με την οποία η γνώση κατασκευάζεται από το υποκείμενο και δεν εκφράζει την αντικειμενική πραγματικότητα, δεν είναι τίποτα άλλο από την «κοπερνίκεια στροφή» και πάλι του Καντ.

γ) Σε ορισμένες εκδοχές του ο κονστρουκτιβισμός ταυτίζεται με τον υποκειμενικό ιδεαλισμό, αφού «"δεν υπάρχει κανένα μεγάλο βιβλίο της φύσης" που μπορεί να ερωτηθεί προκειμένου να ελέγξει αν τα μοντέλα ή οι θεωρίες αντιστοιχούν σε μια οντολογική πραγματικότητα»³⁷. Αυτή η θέση δε σημαίνει απλώς την αδυναμία γνωσιμότητας, αφού αυτό που αμφισβητείται ανοιχτά είναι η ίδια η ανεξάρτητη από εμάς αντικειμενική πραγματικότητα. Η «έλλειψη ενός οποιουδήποτε φυσικού βιβλίου» νομίζουμε ότι υπογραμμίζει αυτή τη διαπίστωσή μας.

δ) Τέλος, αφού αυτό που παίζει ρόλο δεν είναι η θεωρία, αλλά η μέθοδος και η αλλαγή της, έχουμε σαφείς αναφορές στον Feyerabend, τουλάχιστον στην περίπτωση του ριζοσπαστικού κονστρουκτιβισμού. Αν η κατασκευή της γνώσης είναι ατομική υπόθεση, θα μπορούσαμε να οδηγηθούμε στο συμπέρασμα ότι σε τελική ανάλυση οι επιστημονικές θεωρίες στερούνται νοήματος. Επομένως, νόμοι, νομοτέλειες, θεωρητικές γενικεύσεις και αρχές καταργούνται και οδηγούμαστε σε μια επιστημονική αναρχία. Η νέα μέθοδος που υιοθετείται είναι η έλλειψη μεθόδου: «Ο αναρχισμός, ενώ ίσως δεν είναι η πιο ελκυστική πολιτική φιλοσοφία, είναι σίγουρα ένα εξαιρετικό φάρμακο για την επιστημολογία και τη φιλοσοφία της επιστήμης»³⁸.

ΣΥΝΕΧΙΖΕΤΑΙ

Το άρθρο αναδημοσιεύεται από την «Κομμουνιστική Επιθεώρηση», τεύχος 2, 2007.

Σημειώσεις:

34. Δες αναλυτικότερα Wheatley H., «Constructivist Perspectivist on Science and Mathematics Learning», Science Education, 75, σελ. 9-21.

35. Δες αναλυτικότερα α) Λ. Βιγκότσκι, «Σκέψη και Γλώσσα», εκδ. Γνώση, β) Λ. Βιγκότσκι, «Νους στην κοινωνία», εκδ. «Gutenberg», γ) Βαγενάς Ε., «Επίκαιρες Παιδαγωγικές αντιλήψεις του σοβιετικού παιδαγωγικού συστήματος», ΚΟΜΕΠ, τ. 2, 2004.

36. Ο Popper (αστός φιλόσοφος πολέμιος του Μαρξισμού) συγκεκριμένα υποστήριζε ότι οι θεωρίες δεν είναι επαληθεύσιμες πειραματικά. Μια πρόταση κατά την άποψή του μπορεί να ελεγχθεί αρνητικά, δηλαδή να είναι εμπειρικά διαψεύσιμη. Για να κάνει κατανοητό το σκεπτικό του, έδινε το κλασικό παράδειγμα με τους κύκνους: όσες φορές κι αν παρατηρήσουμε λευκούς κύκνους δεν μπορούμε να καταλήξουμε στο συμπέρασμα ότι όλοι οι κύκνοι είναι λευκοί. Τελικά καταλήγει να δεχτεί ως κριτήριο οριοθέτησης όχι την επαληθευσιμότητα, αλλά τη διαψευσιμότητα, νομίζοντας με αυτό τον τρόπο ότι απαντούσε στο θετικισμό. Αυτό που δεν κατανοεί ο Popper είναι πως μια επιστημονική πρόταση δε διατυπώνεται κατόπιν μιας σειράς παρατηρήσεων, αλλά προϋποθέτουν τη γνώση διαδικασιών και σχέσεων που συχνά είναι απρόσιτες στην εποπτεία. Ομοίως και οι φιλοσοφικές προτάσεις μπορεί να βασίζονται σε εμπειρικά δεδομένα, ωστόσο τα υπερβαίνουν διαλεκτικά.

37. Desautels J. And Larochelle M., A Constructivist Pedagogical Strategy: «The Epistimological Disturbance», (Experiment and Preliminary Results) in «More History and Philosophy of Science in Science Teaching», σελ. 236, ed. D.E. Herget (Tallahassee, Florida: Florida State University, 1990.

38. Fegerabent P., «Ενάντια στη μέθοδο», σελ. 47, εκδ. «Σύγχρονα Θέματα».