Η Ζάκυνθος είχε την τύχη να είναι ένας τόπος μεγάλης φυσικής ομορφιάς και συνάμα κοιτίδα σπουδαίου πολιτισμού. Το νησί που γέννησε το Σολωμό, τον Κάλβο, τον Ούγκο Φώσκολο, που έπλασε τις καντάδες και τις αρέκιες, είχε παράλληλα την «ατυχία» τις τελευταίες δεκαετίες, όπως και άλλες περιοχές της χώρας μας, να βιώνει τις επιπτώσεις ενός συγκεκριμένου μοντέλου τουριστικής ανάπτυξης. Είναι αυτό που ευθύνεται για το βιασμό του φυσικού της περιβάλλοντος, για την εγκατάλειψη παραδοσιακών καλλιεργειών με συνέπειες περιβαλλοντικές, οικονομικές, κοινωνικές, αλλά και για την απαξίωση, την ισοπέδωση, την αδιαφορία απέναντι στον πραγματικά μεγάλο της πλούτο, τον πολιτισμό της.

Στην «καρδιά» της Ζακύνθου, στα ριζά του ορεινού της όγκου, του Βραχίονα, βρίσκεται το χωριό Βουγιάτο. Ενας τόπος, που στα σωθικά του βρίσκονται φωλιασμένα σπαράγματα αρχαίων ναών και αναθημάτων - μάρτυρες της μακραίωνης ιστορίας του και ο οποίος στο παρελθόν είχε σημαντική αγωνιστική και πολιτιστική δράση.

Στην πολιτιστική αναγέννηση του χωριού και στην ανάδειξη των μνημείων του, στις σημερινές δύσκολες συνθήκες, αποσκοπεί ο Πολιτιστικός Σύλλογος Βουγιάτου, που ιδρύθηκε πριν 17 χρόνια, χάρη στο μεράκι, την αγωνία, την αγάπη για τον τόπο τους κάποιων ανήσυχων κατοίκων του. Για το Σύλλογο και τη δραστηριότητά του μιλήσαμε με πέντε εκπροσώπους του, τους Διονύση Κακολύρη, Σπύρο Χριστόφορο, Τάσση Μηχανό, Κυριακή Χριστοφόρου και Ιωάννα Βόσσου. Οπως αναφέρουν, το χωριό έχει να επιδείξει πολλούς καλλίφωνους, ενώ μέχρι τα μέσα του 20ού αιώνα ήταν τόπος γέννησης «ομιλιών» - αυτού του είδους λαϊκού θεάτρου, που σάρκαζε το κατεστημένο, προβλημάτιζε, ξυπνούσε συνειδήσεις και γινόταν κτήμα και του τελευταίου χωρικού. Γνωστός δημιουργός «ομιλιών» στο Βουγιάτο ήταν ο Αλέξης Μαρίνος. Δυστυχώς, αυτή η πλούσια πολιτιστική παράδοση δεν καταγράφηκε, ενώ από τη δεκαετία του '40 και μετά υπήρξε κενό σ' αυτόν τον τομέα της δημιουργίας, που όπως αναφέρουν οι εκπρόσωποι του Συλλόγου «έβγαλε αριστουργήματα».

«Οταν το 1990 δημιουργήσαμε το Σύλλογο», λένε, «αποφασίσαμε τη διοργάνωση του κύκλου εκδηλώσεων "Αρτεμίσια", που πλέον γίνονται με μεγάλη επιτυχία κάθε χρόνο - το πρώτο δεκαήμερο του Αυγούστου». Εκτός από τους καθιερωμένους αγώνες τοξοβολίας (αφιερωμένοι στην Αρτεμη) παρουσιάζονται ποιοτικές μουσικές, χορευτικές και άλλες παραστάσεις, όχι μόνο ζακυνθινών καλλιτεχνών και σχημάτων, αλλά και από άλλες περιοχές της χώρας. «Στις φετινές μας εκδηλώσεις φιλοξενήσαμε το Χορευτικό Συγκρότημα του Λαογραφικού Συλλόγου Μακροχωριτών και Περιχώρων Βέροιας - 36 άτομα», σημειώνουν.

Τα πενιχρά οικονομικά του συλλόγου, όμως, έχουν γίνει τροχοπέδη για άλλους τομείς δράσης του. «Μετά από προσπάθεια, καταφέραμε να φτιάξουμε πριν λίγα χρόνια ένα χορευτικό στο χωριό, το οποίο σήμερα δυστυχώς δεν υπάρχει. Δεν είχαμε μια αίθουσα για να στεγαστεί, ενώ αναγκαζόταν ο σύλλογος να πληρώνει το δάσκαλο του χορού. Δεν μπορέσαμε να συνεχίσουμε μόνοι μας... Ο Δήμος, βέβαια, βοηθάει στα "Αρτεμίσια"...».

Η μεγάλη αγωνία του συλλόγου είναι «η ανάδειξη των μνημείων μας, του μεγάλου θησαυρού που έχουμε στο χωριό μας. Τον πολιτισμό μας δεν τον θέλουμε θαμμένο». Μεταξύ άλλων, ο σύλλογος ζητά «να γίνουν όλες οι απαραίτητες ενέργειες, προκειμένου να ξεκινήσουν ανασκαφές στην ερειπωμένη εκκλησία του Αϊ - Γιάννη, όπου έχουν βρεθεί δείγματα αρχαίου ναού. Στέγαστρο και ανασκαφές ζητάμε και για την εκκλησία του Αϊ - Δημήτρη, που κι αυτή είναι ερειπωμένη και θεωρείται ότι στεγάζεται σε ειδωλολατρικό ναό. Παρ' όλο, που οι δύο ναοί έχουν κηρυχτεί ως ιστορικά - διατηρητέα μνημεία, δεν έχει γίνει τίποτα από την πολιτεία».

Οπως αναφέρεται σε κείμενο της αρχαιολόγου - διευθύντριας της 20ής Εφορείας Βυζαντινών Αρχαιοτήτων - Ζωής Μυλωνά (1997) «από την παλαιοχριστιανική και πρωτοβυζαντινή περίοδο (4ος - 8ος αι. μ. Χ.) έχει εντοπιστεί, ύστερα από μικρή ανασκαφική έρευνα του καθηγητή Δημ. Πάλλα, το 1957, μια παλαιοχριστιανική βασιλική του 6ου αι. στη θέση που βρίσκεται σήμερα ο μεταγενέστερος ναός του Αγίου Δημητρίου στον οικισμό Μελινάδο της κοινότητας Βουγιάτου. Στο ναό αυτό - μονόκλιτη ξυλόστεγη βασιλική με εξωνάρθηκα - είχαν εντοιχιστεί αρχιτεκτονικά μέλη από αρχαίο ναό, αλλά και της παλαιοχριστιανικής και μεσοβυζαντινής περιόδου. Παλαιότερα, περιηγητές, ιστορικοί και ιστοριοδίφες υποστήριζαν ότι στην ίδια θέση υπήρχε ειδωλολατρικός ναός αφιερωμένος στην Αρτεμη Οπιταΐδα, στον οποίο απέδιδαν και τους τέσσερις μονολιθικούς κίονες που στήριζαν τον εξωνάρθηκα. Η παράδοση που στηρίχτηκε κυρίως σε αναθηματική επιγραφή που βρισκόταν στο Ιερό Βήμα του ναού, θα μπορούσε να επιβεβαιωθεί μόνο με ανασκαφική έρευνα.

Σήμερα, ο ναός του Αγίου Δημητρίου βρίσκεται δυστυχώς σε ερειπιώδη κατάσταση. Οι ελάχιστες πιστώσεις του υπουργείου Πολιτισμού για αναστηλωτικά και στερεωτικά έργα, οι επαναλαμβανόμενοι σεισμοί, που δημιουργούν άλλες άμεσες ανάγκες και προτεραιότητες, αλλά και η άγνοια και αδιαφορία της τοπικής Αυτοδιοίκησης για τα μνημεία του τόπου, είναι οι λόγοι που ένα τόσο σημαντικό μνημείο, μάρτυρας μιας συνεχούς κατοίκησης και μιας μακραίωνης χριστιανικής παράδοσης, κινδυνεύει να καταστραφεί ολοσχερώς. Εξ ίσου σημαντικό και πολύτιμο για την ιστορία του νησιού αποτελεί και το κτίσμα του ναού του Αγίου Ιωάννη του Θεολόγου στο Βουγιάτο. Οι δύο ναοί έχουν κηρυχτεί ως ιστορικά - διατηρητέα μνημεία.

Τα περισσότερα από τα ανάγλυφα μαρμάρινα μέλη, άγνωστης αρχικής προέλευσης, που εκτίθενται στην αίθουσα Β του Μουσείου Ζακύνθου και αποτελούσαν τμήματα του εσωτερικού διάκοσμου ναών, προέρχονται από το ναό του Αγίου Ιωάννη, όπου είχαν επαναχρησιμοποιηθεί για την ανέγερση του μεταγενέστερου ναού, ο οποίος έφερε και τοιχογραφίες. Από τους παλαιότερους ερευνητές έχει υποστηριχτεί, όπως και στην περίπτωση του Αγίου Δημητρίου, ότι στη θέση του σημερινού ναού υπήρχε ειδωλολατρικός αφιερωμένος επίσης στην Αρτεμη...».

Στο χωριό υπάρχουν δύο ακόμη σημαντικά μεταβυζαντινά μνημεία: ο ναός της Παναγίας και ο ναός Αγ. Νικολάου, που σώζεται σε ερείπια - χαρακτηριστικό δείγμα της μεταβυζαντινής εκκλησιαστικής αρχιτεκτονικής της Ζακύνθου.

Η Ζ. Μυλωνά σημειώνει ότι «η σπουδαιότητα των παραπάνω μνημείων έγκειται στο γεγονός ότι είναι τα μοναδικά, προς το παρόν, μνημεία που αποδεικνύουν τη συνέχεια της λατρείας σ' έναν τόπο, όπου οι πιστοί χρησιμοποιούσαν, όπως παντού εξάλλου, τα παλαιότερα υλικά, για να χτίσουν τους νέους ναούς. Είναι επίσης τα μόνα που μας έδωσαν εξαίρετα δείγματα της μεσοβυζαντινής γλυπτικής και στοιχεία της εξέλιξης της εκκλησιαστικής αρχιτεκτονικής του τόπου. Γι' αυτό το λόγο πιστεύουμε ότι είναι αναγκαία η άμεση αποκατάστασή τους». Από την παραπάνω αναφορά της αρχαιολόγου έχει περάσει μια δεκαετία. Τα μνημεία και οι άνθρωποι του Βουγιάτου ακόμη περιμένουν...

Σε μια εποχή που μαστίζεται από την «αρχή» της εξαργύρωσης των πάντων, από την αλλοτρίωση και τον «πολιτισμό» της αρπαχτής, ο Πολιτιστικός Σύλλογος Βουγιάτου, παρ' όλες τις δυσκολίες, είναι παρών και μάχιμος. «Εμείς θα συνεχίσουμε να παλεύουμε», λένε...