Οι απαρχές της νέας ελληνικής λογοτεχνίας, σύμφωνα με όλους σχεδόν τους μελετητές της, τόσο τους αστούς (Κ. Θ. Δημαράς) όσο και τους μαρξιστές (Mario Vitti, Δημήτρης Χατζής αλλά και Νίκος Μπελογιάννης), τοποθετούνται βαθιά στον ιστορικό χρόνο, τον 11ο αιώνα, κατά τη διάρκεια του όψιμου βυζαντινού μεσαίωνα. Δηλαδή, δεν ταυτίζονται με την ιστορική εμφάνιση του ελληνικού έθνους, αλλά ανάγονται σε μία περίοδο κατά την οποία δεν έχει ξεκινήσει καν ο σχηματισμός των εθνών. Το κριτήριο στη βάση του οποίου οι απαρχές μιας εθνικής λογοτεχνίας τοποθετούνται σε περίοδο παλαιότερη από το ίδιο το έθνος είναι γλωσσικό, αλλά και ιστορικοκοινωνικό: Μιλάμε για νέα ελληνική λογοτεχνίαμ από τη στιγμή κατά την οποία εμφανίζονται ποιητικά κείμενα γραμμένα σε λαϊκή γλώσσα, αρκετά κατανοητή από τον σημερινό Ελληνα, απομακρυσμένη από την αττικίζουσα διάλεκτο που χρησιμοποιεί στα γραφτά της η άρχουσα τάξη του Βυζαντίου και σε ιαμβικό δεκαπεντασύλλαβο στίχο, το στίχο - σύμβολο της νέας ελληνικής λογοτεχνίας. Σε μία κοινωνία στην οποία ολοκληρώνεται η συγκρότηση φεουδαρχικών σχέσεων παραγωγής (ταυτόχρονα, ωστόσο, εμφανίζονται ορισμένα σπέρματα αστικής ανάπτυξης στις πόλεις) φαίνεται ότι παράλληλα με την επίσημη γλώσσα και παιδεία των φεουδαρχών αναπτύσσεται ένας πολιτισμός με λαϊκά χαρακτηριστικά και με φορείς του τους εξαρτημένους χωρικούς στην ύπαιθρο, αλλά και τα φτωχά λαϊκά στρώματα που φυτοζωούν στις πόλεις της αυτοκρατορίας.

Δείγμα της ψυχοσύνθεσης και του πολιτισμού των αγροτικών στρωμάτων της αυτοκρατορίας είναι τα λεγόμενα «ακριτικά» τραγούδια, λαϊκά στιχουργήματα που έλκουν την καταγωγή από τον 8ο ακόμη αιώνα και τα οποία υμνούν τα κατορθώματα των επιλεγόμενων «ακριτών», των φρουρών των συνόρων της αυτοκρατορίας. Ανάμεσα στις πραγματικές και μυθικές μορφές των ακριτών, ξεχωρίζει η θρυλική μορφή του Βασίλειου Διγενή, που ο θρύλος θέλει να έχει γεννηθεί από πατέρα Σαρακηνό και μάνα Βυζαντινή αρχόντισσα. Τα περισσότερα από τα «ακριτικά» τραγούδια σε αυτόν αναφέρονται: Στις μέρες μας όμως, δεν έχει διασωθεί η πρώτη μορφή αυτών των τραγουδιών, παρά μόνο οι απηχήσεις τους σε νεότερα δημώδη ποιήματα που ανάγονται στην εποχή της Οθωμανικής και Βενετικής κυριαρχίας επί του ελλαδικού χώρου. Φαίνεται όμως ότι, τον 11ο αιώνα, «κάποιος στιχουργός που δεν ήταν άμοιρος παιδείας», για να χρησιμοποιήσουμε την έκφραση του Μάριο Βίττι, συνέθεσε πολλά από τα λαϊκά αυτά στιχουργήματα και δημιούργησε ένα ενιαίο έργο με χαρακτηριστικά έπους: Το «Επος του Βασιλείου Διγενή Ακρίτα», το οποίο επίσης δεν έχει σωθεί ακέραιο και αυτούσιο μέχρι τις μέρες μας. Το πολύστιχο αυτό ποίημα, με πολλές γλωσσικές επιδράσεις από την αττικίζουσα επίσημη γλώσσα της αυτοκρατορίας και με αρκετές στιχουργικές ατέλειες, διαμορφώνει έναν αρχετυπικό μύθο, που θα αποτελέσει αργότερα ένα από τα υλικά με τα οποία θα χτιστεί η ελληνική εθνική συνείδηση: Τον ήρωα που υπερασπίζεται τις συλλογικότητες στις οποίες ανήκει από τον «ξένο», τον εισβολέα και που ο αγώνας του αποκτά μυθικά, υπερκόσμια χαρακτηριστικά: «Ο Διγενής ψυχομαχεί κι η γης τόνε τρομάσσει», έτσι ξεκινά ένας από τους πιο γλαφυρούς «επιγόνους» του ακριτικού κύκλου, η κρητική δημώδης παραλλαγή του «Επους του Διγενή».

Αν ο αγροτικός κόσμος της αυτοκρατορίας τέρπεται με τα κατορθώματα των υπερασπιστών του από τους κατά καιρούς επιδρομείς, μια άλλου τύπου λαϊκότητα γεννιέται στα αστικά κέντρα, όπου, μέσα από τη σάτιρα και τη διακωμώδηση της φτώχειας, γνωρίζουμε πολλές και σημαντικές πλευρές της καθημερινότητας του βυζαντινού ανθρώπου της εποχής. Στο βυζαντινό λαϊκό πολιτισμό των πόλεων, όμως, και στα «Πτωχοπροδρομικά» ποιήματα, θα αναφερθούμε στο επόμενο σημείωμα.