Από όπου και να κοιτάξεις κορόνα ανεκτίμητη στον ιερό βράχο της Ακρόπολης, δεσπόζουνε πάνω στην πόλη της Αθήνας τα πολύπαθα μάρμαρα του ναού της, του Παρθενώνα. Σύμβολα κι έκφραση μαζί των πιο ευτυχισμένων στιγμών στην ιστορία της ανθρωπότητας. Γέννημα-θρέμμα της δημοκρατικής ιδέας, σύζευξε αρμονικά τα οράματα του Περικλή με την καλλιτεχνική μεγαλοφυία ενός γλύπτη σαν τον Φειδία και αρχιτέ­κτονες σαν τους Ικτίνο και Καλλικράτη. Δεκαπέντε χρόνια κράτησε η οικοδόμηση. Δωρικού ρυθμού, από μάρμαρο της Πεντέλης, με θαυμάσια γλυπτά κι ένα πελώριο χρυσελεφάντινο άγαλμα της θεάς, ο Παρθενώνας έγινε το αντάξιο έργο του «Χρυσού αιώνα». Με την τέλεια ισορρόπηση της καλλιτεχνικής έμπνευσης και της τεχνικής, τη συστηματική αποφυγή της ευθείας, την ανεπανάληπτη εφαρμο­γή «σύγχρονων» αισθητικών κανόνων, ακόμα και σήμερα τα ερείπια του ναού γεννάνε στον επισκέπτη έντονα το συναίσθημα της ζωής, της δύναμης αλλά και της χάρης. Αξεπέραστο υπόδειγμα ο «Παρθενώνας», όπως λέει ο Jean Martet, «βάζει τάξη στο πνεύμα». Τάξη που δεν περιορίζει την ωραιότητα. Τα πολυάριθμα τραύματα του ναού μαρτυράνε την ταραγμένη ιστορία είκοσι τεσσάρων αιώ­νων. Τρύπες από τις ασπίδες του Μεγ. Αλεξάνδρου - προσφορά στη θεά - κι από τη χάλκινη πλάκα του Νέρωνα. Ιχνη χριστιανικών τοιχογραφιών, ακτινωτά τραύματα από τις οβίδες των Βενετσιάνων και την επανάσταση του 1821 στους τοίχους και τις κολόνες. Κα­τά καιρούς μετατράπηκε σε Βυζαντινή και Καθολική εκκλησία, σε τζαμί τούρκικο. Είχε γίνει ο στόχος σε αναρίθμητες ιεροσυλίες του φανατισμού και της αμάθειας. Τη μεγαλύτερη όμως καταστρο­φή την έπαθε όταν μια από τις οβίδες των Ενετών, του Μοροζίνη, έπεσε μέσα στο ναό, στη πυριτιδαποθήκη των Τούρκων. Από τις περίφημες γλυπτές διακοσμήσεις ελάχιστες σώζονται. Το μεγαλύτε­ρο μέρος το ξερίζωσε και το φυγάδευσε στο Λονδίνο ο συλητής τής Ακρόπολης λόρδος Ελγίνος. Αίτημα παντοτινό να ξαναγυρίσουνε πίσω, κάτω από τον ουρανό της πατρίδας τους τα ιερά μάρμαρα.

Στη βορεινή όχθη του ιερού ποταμού Ιλισού, λίγες κολόνες. Απομεινάρια περήφανα ενός από τους πιο μεγάλους και τους πιο λαμ­προύς ναούς της αρχαιότητας, του Ολυμπίου Διός. Σύμφωνα με την αρχαία παράδοση μέσα στο φαράγγι του ποταμού απορροφήθηκαν τα τελευταία νερά του κατακλυσμού κι ο Δευκαλίωνας από ευγνωμοσύνη έστησε παραδίπλα βωμό στον Δία. Τα πρώτα θεμέλια του ναού τα έβαλε τον 6ο αιώνα ακόμα ο Πεισίστρατος για να ολοκληρωθεί επτά αιώνες αρ­γότερα από τον Ανδριανό. Οι εκατόν τέσσερις Κορινθιακές κολ­όνες, δεκαεφτάμιση μ. ύψους η καθεμία έζωναν τον σηκόν, και μέσα, το χρυσελεφάντινο άγαλμα του Θεού κι ο ανδριάντας του αυτοκράτορα. Η αποπεράτωση του έργου χαιρετίστηκε από τις ελληνικές πολιτείες σαν «μέγα χρόνου αγώνισμα» κι ο τεράστιος πε­ρίβολος του ναού γέμισε αγάλματα κι ανδριάντες - δάσος σωστό - προσφορά της καθεμιάς από αυτές. «Ο μόνος στον κόσμο ναός αντάξιος σε μέγεθος προς το μεγαλείο τού Θεού», όπως έγραψε ο Τίτος Λίβιος. Καταστράφηκε μάλλον από τους σεισμούς. Και ύστε­ρα πια η καταστροφή ολοκληρώθηκε από τους Τούρκους που μετέβαλαν τα πεσμένα μάρμαρα σε ασβέστη. Ψηλά, πάνω στις δύο από τις δεκάξι κολόνες που σώθηκαν, για χρόνια ασκήτεψε μέχρι και τις μέρες του Οθωνα ένας καλόγερος - στυλίτης. Κι ως προ­πολεμικά ακόμα, ξεφάντωναν στ' άπλωμα από κάτω τους οι παλιότεροι Αθηναίοι στα περίφημα «Κού­λουμα».

Μετά το 10ο χιλιόμετρο, πάνω στην Ιερά οδό που πάει στην Ελευσίνα, καταμεσής στα φουντωμένα υψώματα η μονή της Κοιμήσεως της Θεοτόκου. Η πιο παλιά και η πιο ξακουστή σ' όλη την Αττική, το Δαφνί. Ξακου­στό για τα ψηφιδωτά, την πολυτάραχη ιστορία του, γνωστό στους πολλούς ακόμα και για το τρελοκομείο που στεγάζει αλλά και για το ξεφάντωμα που γινόταν παραδίπλα στη Γιορτή του κρασιού κάθε χρόνο. Χτίστηκε πιθανώς στα ερείπια του ναού του Απόλλωνα τον 5ο με 6ο αιώνα. Γραπτά μνημεία και λαϊκές παραδό­σεις μιλάνε για τον πλούτο της μονής και τις ανέσεις της. Το ι­σχυρό τείχος και η τοποθεσία η ίδια, στρατηγικής σημασίας, την έκαναν μια από τις προνομιούχες «βασιλικές» μονές. Στις αρχές του 13ου μ.Χ. αιώνα την κατέλαβαν οι Φράγκοι και την κράτησαν ως την είσοδο του Μωάμεθ του Β' στην Αθήνα.

Τα ψηφιδωτά της μονής (11ος αι.) την κατατάσσουν ανάμεσα στα πιο αξιόλογα μνημεία της Χριστιανικής τέχνης. Από ορυκτά της αττικής γης, μοναδικά στην κομψότητα του σχεδίου, στην πλα­στικότητα και την έκφραση των μορφών, μοναδικά και για τον πλούτο και την αρμονία του χρώματος. Βυζαντινή αρχόντισσα η μο­νή φύλαξε ως τις μέρες μας, μέσα στην πολυτάραχη ζωή της την πολύτιμη κληρονομιά των αιώνων.

Στη διασταύρωση των εμπορικών δρόμων Αθηνάς και Ερμού απλώνεται μια από τις πιο χαρακτηριστικές και τις πιο γραφικές πλατείες της Αθήνας, το Μοναστηράκι. Το όνομά της το χρωστάει στην παλιά εκκλησία της Πανα­γίας (8ος αι.) που βρίσκεται μέσα στο κέντρο της. Και λίγο πιο κει - ίσως πάνω σ' αρχαία ερείπια -, συνυπάρχει μαζί της από χρό­νια το παλιό τούρκικο τζαμί - τώρα πια μουσείο της λαϊκής τέχνης. Χτίστηκε από τα μάρμαρα της μιας από τις κολόνες του Ολυμπίου Διός, που γκρέμισε για τη δουλειά αυτή ο Τούρκος διοικητής της Αθήνας. Δίπλα τους μπερδεύονται στη σκιά της Ακρόπολης τα μάρμαρα τα αρχαία, οι παραγκούλες των πωλητάδων και τ' απομει­νάρια της τουρκοκρατίας τα διάφορα. Τριγύρω στους δρόμους και τις πλατειούλες «με τα λαμπρά μεγάλα ονόματά τους» Ηφαίστου, Πανδρόσου, στα παλιά «γύφτικα», «τσαρουχάδικα», «παλιατζίδικα», θα βρεις κάτι απ' την ψυχή της Αθήνας που έφυγε μέσα στ' απομεινά­ρια ενός τρόπου ζωής ξεχασμένου για τους πολλούς. Εικόνες παλιές και μπακίρια και έργα λαϊκής τέχνης. Κι ακόμα ρουχισμό «αμερι­κάνικο», μια εταζερίτσα παλιά να βολέψει κάποια ανάγκη του επαρ­χιώτη φοιτητή, το κάδρο με την Γενοβέφα ή τον Οθέλλο να στολίσουνε την καμαρούλα στη φτωχογειτονιά. Ισως ανακαλύψεις α­κόμα πιο γνήσια, εδώ πέρα, την ψυχή του Ρωμιού, με τις αρετές και τα πάθη της - όπως την διαμόρφωσαν οι ταραγμένοι αιώνες που πέρασαν από τον τόπο αυτόν.

«Στης Πλάκας τις ανηφοριές

που γέρνουν οι κληματαριές...»

Τα χιλιοτραγουδισμένα στενά δρομάκια της Παλιάς Αθήνας που κούρνιασε στα ριζά του Ιερού Βράχου.

Παλιές εκκλησιές και ταβερνάκια, ξεθωριασμένα αρχοντικά με το χαγιάτι και την αυλή που μοσχοβολάει βασιλικό και γαζία. Φτωχογειτονιές που σκαρφαλώνουνε, ίδια ασπρισμένοι περιστερώνες, πάνω στα βράχια. Είναι η Πλάκα η παλιά που αντιστέκεται στον κοσμοπολιτισμό και στο χρόνο. Μπορείς να περάσεις αλησμόνητη βραδιά, ανάλογα με την τσέπη και το προσωπικό σου το γούστο. Μέσα σε ταβέρ­να πολυτελείας, στα ημίφωτα ενός νάιτ κλαμπ, ή σ' ένα από τα κουτουκάκια της. Κι αν είσαι αδιόρθωτος νοσταλγός του παλιού θα θυμηθείς που κάποτε κάτω από την κληματαριά, με τους ήχους κάποιας κιθάρας παλιάς, με το τηγανισμένο μπακαλιαράκι μπροστά σου και τη «μισή» της «θεϊ­κής ξανθής» της ρετσίνας, σ' έβρισκε το ξημέρωμα.

Διαβαίνοντας ύστερα τα στενορύμια της, θ' ακούσεις μία καντάδα να σμίγει με τους μοντέρνους ρυθμούς, θα δεις να μπερδεύονται οι παλιές γραφικότητες με τα παρδαλά πουκάμισα και τις εύθυμες πα­ρέες της νεολαίας.

Και ίσως νιώσεις ακόμα μέσα στο σβήσιμο κάποιας παλιάς με­λωδίας να ξεψυχάει μαζί μια ολόκληρη εποχή και να παραδίνει τη σκυτάλη της στο καινούριο.

Κατεβαίνοντας την Πανεπιστημίου δεξιά, στο φόντο του Λυκαβηττού, ξεπροβάλλει με την καλιμάρμαρη χάρη του Ιωνικού της ρυθμού η Ακαδημία Αθηνών.

Πάνω στα σχέδια του Θ. Χάνσεν και με επίβλεψη του αρχιτέκτονα Ε. Τσίλερ, ολοκληρώθηκε το 1885. Το γλυπτικό μέρος της πλούσιας διακόσμησης έγινε από τον Λ. Δρόσο. Στην πρόσοψη στοχαστικοί, μαρμαρώσανε ο Πλάτωνας με τον Σωκράτη και ψηλά, στις Ιωνικές κολόνες απάνω, σε υπερφυσικό μέ­γεθος, αγναντεύουν την πολιτεία τους οι θεϊκοί προστάτες της τέ­χνης και της σοφίας, ο Απόλλωνας και η Αθήνα. Οι γλυπτές συν­θέσεις στα αετώματα έγιναν πάνω στα σχέδια του ζωγράφου Ραάλ. Στο κεντρικό αέτωμα η γέννηση της Αθηνάς δουλεύτηκε σε μάρ­μαρο από τον Δρόσο, ενώ στα δυο πλαϊνά σε τερακότα από τον Πολωνό γλύπτη Μελίντσκι. Στο εσωτερικό οι τοιχογραφίες της μεγάλης αίθουσας παριστάνουν το μύθο του Προμηθέα και στο βάθος ο μαρμάρινος ανδριάντας του δωρητή Σίμωνα Σίνα. Η Ακαδημία Αθηνών μαζί με την Εθνική Βιβλιοθήκη πλαισιώ­νουν το αυστηρά νεοκλασικού ρυθμού κτίριο του Πανεπιστημίου. Αποτελούν και τα τρία μαζί ένα από τα ωραιότερα οικοδομικά κο­σμήματα της σύγχρονής μας Αθήνας.