Οταν μιλούμε για τον πολιτισμό ασφαλώς και αναφερόμαστε στο αποτέλεσμα που παράγεται από τη λειτουργία ενός συστήματος παιδείας. Θα μπορούσαμε ακόμα να ισχυριστούμε πως είναι δύσκολο να προσεγγίσουμε τον πολιτισμό ενός λαού ξεχωριστά από την παιδεία του. Παλιότερα, για να χαρακτηρίσουμε έναν άνθρωπο που γνώριζε κάτι παραπάνω από αυτό που είχε μάθει στο σχολείο, λέγαμε πως έχει "εγκυκλοπαιδική μόρφωση". Και εννοούσαμε πως είχε τη δυνατότητα να μιλήσει για ό,τι συνέβαινε γύρω του ή, τουλάχιστο για ένα μεγάλο μέρος από αυτά. Γι' αυτό και μου φαίνεται περίεργο πως όταν αναζητούμε την ύπαρξη της κουλτούρας μέσα στη συμπεριφορά συγκεκριμένων προσώπων ή ολόκληρων ομάδων οι περιγραφές και οι χαρακτηρισμοί που χρησιμοποιούμε δεν αφορούν την ύπαρξη ή την απουσία της παιδείας που είναι στην πραγματικότητα η ρίζα μιας τέτοιας συμπεριφοράς, Ετσι, μιλούμε για νοοτροπία, πολλές φορές για ιδεολογία και σε άλλες περιπτώσεις χρησιμοποιούμε το χαρακτηρισμό "αμόρφωτος", εννοώντας πως αυτός που συμπεριφέρεται με τον έναν ή τον άλλον αρνητικό τρόπο δεν έχει πάει σχολείο. Δεν έχει, επομένως, μορφωθεί. Με βάση αυτή την πολύ γενική παρατήρηση ήθελα να υποστηρίξω πως όλοι οι προβληματισμοί που αναπτύσσονται και αφορούν την παιδεία χαρακτηρίζονται από θεωρητικά κενά και από λάθη στην επιχειρηματολογία των σχετικών αναλύσεων. Θα 'θελα, λοιπόν, γύρω από αυτή την παρατήρηση να διατυπώσω μερικά σχόλια.

Οι πιο πολλοί, από μας όταν χρησιμοποιούν τη λέξη "παιδεία", έχουν στο μυαλό τους την "εκπαίδευση". Δε θέλουν, δηλαδή, να παραδεχτούν ή, τουλάχιστον, δεν τους έχει απασχολήσει ιδιαίτερα το θέμα, ότι εκπαίδευση είναι ένας αντικειμενικά δομημένος μηχανισμός. Ενας μηχανισμός που είναι έτσι ρυθμισμένος, ώστε να παράγει ή απλώς να μεταδίδει γνώσεις. Φυσικά, γνώσεις προσαρμοσμένες στην κοινωνική συγκυρία είτε αυτή είναι πολιτική είτε τεχνολογική ή, τέλος, οικονομική και εξαρτημένες από την άρχουσα ιδεολογία και με βάση συγκεκριμένα προγράμματα λειτουργίας. Είναι, επομένως, ένας ιδεολογικός μηχανισμός, που δομείται και ελέγχεται ως λειτουργία από το κράτος ή από ιδιωτικές επιχειρήσεις, εφόσον αυτό δεν το απαγορεύει το σύνταγμα.

Την παιδεία από την άλλη πλευρά πρέπει να την αντιλαμβανόμαστε ως ένα σύστημα πληροφοριών η δομή και η λειτουργία του οποίου δεν ελέγχονται υποχρεωτικά. Κι αυτό σημαίνει πως οι πληροφορίες που συνιστούν το σύστημα, όποιο κοινωνικό ή φυσικό, ιστορικό ή οικονομικό φαινόμενο και αν αφορούν δεν παράγονται ούτε κατανέμονται και, επομένως, ούτε "καταναλώνονται" πάντα, με βάση προγράμματα, όπως τα εννοούμε αυτά στο χώρο της εκπαίδευσης. Δεν μπορούμε, λοιπόν, να αρνηθούμε πως η "εκπαίδευση" παράγεται υποχρεωτικά μέσα σε χώρους που πολλές φορές διαμορφώνονται με ακραίο ιδρυματικό χαρακτήρα. Ενώ η "παιδεία" παράγεται παντού και άμεσοι ή έμμεσοι παραγωγοί της, όπως και καταναλωτές της μπορεί να είναι, με τη συμβατική έννοια της λέξης, οι "πάντες" Γι' αυτό και είναι περίεργο πως κανένας δεν έχει αντίρρηση το υπουργείο που ασχολείται αποκλειστικά με την εκπαίδευση να ονομάζεται υπουργείο Παιδείας. Ενώ ένα άλλο υπουργείο που ασχολείται συστηματικά με την "παιδεία", να λέγεται υπουργείο Πολιτισμού.

Ωστόσο δεν πρέπει να συμφωνήσουμε αυτό το "παντού" και οι "πάντες" που χρεώσαμε στην "παιδεία" ότι σημαίνει πως δεν μπορούμε να ορίσουμε συγκεκριμένους κοινωνικούς χώρους και επομένως, συγκεκριμένες, κοινωνικές δραστηριότητες που συνδέονται άμεσα ή έμμεσα με την παραγωγή "παιδείας". Θα είχε, λοιπόν, ενδιαφέρον να επιχειρήσω μια συνοπτική αναφορά στους "χώρους" και στις "δραστηριότητες" που σχετίζονται με την "παιδεία" του ελληνικού λαού.