Στις τροπικές εκτάσεις του κόλπου του Μεξικού από το 1500 έως το 400 αιώνα π.Χ. άκμασε ο παλαιότερος προκολομβιανός πολιτισμός της Μεσοαμερικής*, οι Ολμέκοι. Το διάστημα αυτό ανέπτυξαν διάφορες μορφές καλλιτεχνικής έκφρασης, όπως μνημειώδη γλυπτά και κεραμικά. Η πολιτιστική κληρονομιά των Ολμέκων φαίνεται να επηρέασε όλους τους μεταγενέστερους λαούς της Μεσοαμερικής, των Ζαποτέκων, των Μάγια και των Αζτέκων, που διαδέχτηκαν ο ένας τον άλλον, μέχρι την ισπανική κατάκτηση.

Το όνομά τους προέρχεται από τη «ναχουάτλ», μια γλώσσα που μιλούσαν οι μεταγενέστεροι Αζτέκοι και σημαίνει «κάτοικοι του Ολμάν», δηλαδή «Λαός της χώρας του καουτσούκ». Μέχρι σήμερα δεν είναι γνωστό πώς οι ίδιοι αποκαλούσαν τους εαυτούς τους.

Τον 4ο αι π.Χ. και αφού εισήγαγαν τη γεωργία, άρχισαν να σχηματίζονται οι πρώτες μόνιμες ομάδες. Το καλαμπόκι αποτελούσε την κύρια πηγή τροφής, μαζί με τα φασόλια και τα κολοκύθια. Αν και ορισμένα είδη ζώων, όπως τα άλογα, τα βοοειδή και τα πρόβατα, ήταν άγνωστα μέχρι την άφιξη των Ευρωπαίων, οι ντόπιοι είχαν εξημερώσει σκύλους και γαλοπούλες και εκμεταλλεύονταν τις μέλισσες. Επειδή μόνο ένα μέρος των διατροφικών αναγκών τους προερχόταν από τη γεωργία, οι κάτοικοι συνέχισαν να κυνηγούν στα τροπικά δάση, που ήταν πλούσια με όλων των ειδών τα πτηνά και τα θηράματα και ψάρευαν στους ποταμούς και στις ακτές.

Από το 1200 αι. π.Χ. περίπου, στο κέντρο πολλών χωριών τα οποία μέχρι τότε αποτελούνταν από απλές καλύβες, ανεγέρθηκαν πυραμιδοειδείς εξέδρες από πηλό και χώμα που χρησίμευσαν σαν κτίρια ναών και αποτέλεσαν τα πρώτα δείγματα θρησκευτικής αρχιτεκτονικής στη Μεσοαμερική.

Τα πιο σημαντικά τελετουργικά κέντρα των Ολμέκων είναι το Σαν Λορέντζο, η Λα Βέντα, το Τρες Ζαπότες και η Λαγκούνα ντε λος Σέρος. Η αρχαιολογική σκαπάνη έδειξε ότι το Σαν Λορέντζο ήταν το πρώτο που αναπτύχθηκε περίπου το 1200 αι. π.Χ. και πιθανόν το 900 αι. π.Χ. υπέστη μια μεγάλη καταστροφή, περίπου την ίδια εποχή που εμφανίστηκε και άρχισε να ακμάζει η Λα Βέντα. Η Λα Βέντα βρίσκεται πάνω σε ένα νησί στις ελώδεις περιοχές στην καρδιά της ζούγκλας και εκεί οικοδομήθηκε η πρώτη πυραμιδοειδής κατασκευή στη μεσοαμερική με ύψος 34 μέτρα.

Αυτά τα τελετουργικά κέντρα έχουν προσφέρει διάφορα μονολιθικά μνημεία, όπως βωμούς και επιτύμβιες στήλες διακοσμημένες με ανάγλυφα, καθώς επίσης πυραμίδες και εξέδρες. Για πολλούς τα πιο εντυπωσιακά ευρήματα από αυτή την εποχή είναι οι γιγάντιες κεφαλές από πέτρα που φτάνουν σε ύψος 3 μ. και ζυγίζουν πολλούς τόνους, από τις οποίες μόνο 17 έχουν έρθει στο φως. Οι κεφαλές είναι καλυμμένες με ένα είδος περικεφαλαίας και έχουν διακριτικά χαρακτηριστικά προσώπου με αμυγδαλωτά μάτια, σαρκώδη χείλη και μεγάλες πλακουτσωτές μύτες. Τα χαρακτηριστικά αυτά έχουν οδηγήσει τους επιστήμονες σε διαφωνίες όσον αφορά στη φυλετική καταγωγή των μορφών που αναπαριστούν: Αν και μερικοί έχουν διακρίνει νεγροειδή στοιχεία σε αυτά τα πέτρινα πρόσωπα, θεωρήθηκε γενικώς ότι απεικόνιζαν Ινδιάνους της Μεσοαμερικής, πολλοί από τους οποίους έχουν διάφορα φυλετικά χαρακτηριστικά. Πολλοί επιστήμονες πιστεύουν ότι οι γιγάντιες κεφαλές και τα αγάλματα απεικόνιζαν τους «κυβερνήτες» των Ολμέκων, που είχαν σκαλίσει τις μορφές τους.

Αναλύσεις που έχουν γίνει έδειξαν ότι ο βασάλτης που χρησιμοποιήθηκε για τα έργα αυτά προερχόταν από τα ηφαιστειογενή όρη Τούξτλα, πολλά χιλιόμετρα μακριά από τις περιοχές που κατοικούσαν. Τα βαριά κομμάτια βράχων πιθανόν μεταφέρθηκαν από τον ποταμό, αλλά και από την ξηρά με σχεδίες, έλκηθρα και ξύλινους κυλίνδρους.

Εκτός από τα μεγάλα πέτρινα μνημεία, οι ανασκαφές έφεραν στο φως μικρότερα αντικείμενα σε αναθηματικές εναποθέσεις και σε επιτύμβιες συλλογές μελών της «άρχουσας τάξης». Σε αυτά περιλαμβάνονται αγγεία και αγαλματίδια από τερακότα με παιδικά χαρακτηριστικά που είναι γνωστά σαν «πρόσωπα μωρών», κομψά κοσμήματα και ανθρώπινα ή ζωομορφικά αγαλματίδια. Τέτοιου είδους ευρήματα έχουν, επίσης, εντοπιστεί σε πολυάριθμες τοποθεσίες σε άλλες περιοχές του Μεξικού. Αυτό αποτελεί απόδειξη μιας εκτεταμένης πολιτιστικής, εμπορικής και καλλιτεχνικής επιρροής των Ολμέκων που ξεκίνησε το 900 αι. π.Χ. και συνεχίστηκε για αρκετούς αιώνες.

Στο τέλος της 2ης χιλιετίας π.Χ., μέσα στην υπάρχουσα αγροτική κοινωνία, πήρε τα ηνία της διακυβέρνησης μια κάστα από ιερείς - μάγους, οι οποίοι, για πρώτη φορά στην ιστορία της κεντρικής Αμερικής, προσπάθησαν να εκφράσουν τη θρησκευτική και πολιτική εξουσία τους μέσω μνημείων που θα διαρκούσαν. Οι ιερείς - μάγοι θέλησαν να εμφανιστούν στα μάτια του λαού ως γήινες ενσαρκώσεις θεοτήτων και πιστεύεται ότι οι κάτοικοι των χωριών ήταν υποχρεωμένοι να παραχωρούν σε τακτική βάση στους κυβερνήτες τους τμήμα της σοδειάς τους, καθώς επίσης και διάφορα αφιερώματα.

Η θρησκεία των Ολμέκων πήρε τη μορφή μιας παγανιστικής λατρείας. Ο «ναχουαλισμός», μια δοξασία ότι ο ιερέας - μάγος μπορούσε να μεταμορφωθεί σε ζώο και ιδιαίτερα του ιαγουάρου, έλαβε την ονομασία του από τους μεταγενέστερους Αζτέκους, αλλά έλκει την καταγωγή από τους Ολμέκους. Τα ζώα «ναχουάλ» αποτελούσαν μια άλλη μορφή έκφρασης των θεοτήτων, σε αυτό στηρίζεται η βάση της θρησκείας όλων των λαών της προκολομβιανής Αμερικής. Οι ιερείς - μάγοι επικοινωνούσαν με τον υπερφυσικό κόσμο με τη χρήση ουσιών, όπως ο καπνός και τα παραισθησιογόνα μανιτάρια που είχαν τη δυνατότητα να τους οδηγούν σε κατάσταση έκστασης. Οι τελετές γίνονταν στο εσωτερικό των ναών ή στα βάθη των σπηλαίων και συνοδεύονταν από θυσίες και αυτοτραυματισμούς.

Στα επιτεύγματα των Ολμέκων περιλαμβάνονται αστρονομικές παρατηρήσεις σχετικές με τη μελέτη των πλανητών, την ανάπτυξη ημερολογιακών συστημάτων και ιδιαιτέρως της Μεγάλης Μέτρησης που είχε μεγάλη επίδραση σε μεταγενέστερους πολιτισμούς. Η Μεγάλη Μέτρηση καθόριζε τις ημερομηνίες ξεκινώντας από το «έτος μηδέν». Πιστεύεται ότι η έννοια του μηδενός πρωτοχρησιμοποιήθηκε από τους Ολμέκους.

Επίσης, είναι πιθανόν ότι μια μορφή σκαλιστής γραφής ήταν σε χρήση προς το τέλος της περιόδου των Ολμέκων και πιθανά μιλούσαν μια γλώσσα της οικογένειας των Μίξε Ζοκουεάν.

Δεν είναι γνωστό τι προκάλεσε την εξαφάνιση του πολιτισμού των Ολμέκων. Το σίγουρο είναι πως μεταξύ 400 και 350 αι π.Χ., ο πληθυσμός στο ανατολικό ήμισυ της ενδοχώρας μειώθηκε απότομα και η περιοχή έμεινε σχεδόν ακατοίκητη μέχρι τον 19ο αιώνα. Οι επιστήμονες πιστεύουν πως υπήρξαν τεκτονικές αναστατώσεις και καθιζήσεις που κατέστησαν τις περιοχές αυτές ακατάλληλες για τις μεγάλες ομάδες γεωργών και κυνηγών. Οποια κι αν ήταν η αιτία ο πολιτισμός των Ολμέκων εξαφανίστηκε για να αντικατασταθεί από άλλους λαούς, όπως οι Ζαποτέκοι της Οαξάκα και οι Μάγια.

* Ο όρος Μεσοαμερική πρωτοχρησιμοποιήθηκε από τον ανθρωπολόγο Πολ Κίρκοφ το 1943 και αναφέρεται στους πολιτισμούς που αναπτύχθηκαν στην περιοχή όπου βρίσκονται σήμερα το Μεξικό, το Μπελίσε, η Γουατεμάλα, το Ελ Σαλβαδόρ και το δυτικό τμήμα της Ονδούρας.