«Την αλυσίδα τη βαριά/ την κάνω χελιδόνι/ τη φυλακή τη σκοτεινή/ την κάνω ξαστεριά. Την αλυσίδα τη βαριά/ εγώ κι εσύ κι εσύ κι εσύ/ την κόβουμε μαζί./ Σπάσε την αλυσίδα με τα σίδερα/ φτιάξε την αλυσίδα με τα σύννεφα... Η λευτεριά κερδίζεται/ ραγιάδες σηκωθείτε...». Η «Αλυσίδα», το τραγούδι, που αφαίρεσε η λογοκρισία από την πρώτη δισκογραφική έκδοση του έργου του Μίκη Θεοδωράκη«Το τραγούδι του νεκρού αδελφού» περιλαμβάνεται στη νέα ηχογράφηση («Warner»), που πρόσφατα κυκλοφόρησε, με ερμηνευτές τον Δημήτρη Μπάση, τη Νένα Βενετσάνου, τον Γιάννη Μπέζο, φωνητικό σύνολο και τη Λαϊκή Ορχήστρα «Μίκης Θεοδωράκης», συμπληρωμένη με βιολί, τσέλο, τρομπέτα, τρομπόνι, κλαρίνο και σαντούρι, υπό τη διεύθυνση του συνθέτη. Πρόκειται για την πρώτη ολοκληρωμένη ηχογράφηση του έργου - τριάντα εννέα χρόνια μετά την ιστορική καταγραφή του 1962 - η οποία επίσης περιλαμβάνει τα πρώτα οκτώ τραγούδια («Απρίλης», «Το όνειρο», «Προδομένη αγάπη», «Ενα δειλινό», «Τον Παύλο και το Νικολιό», «Κοιμήσου αγγελούδι μου» σε στίχους Κ. Βίρβου, «Στα περιβόλια», «Δοξαστικό»), καθώς και τα τρία επιπλέον της παράστασης του 1981 («Μοιρολόι», «Κλάψε πικρό μου σύννεφο» σε στίχους Τ. Λειβαδίτη και «Το ταγκό του εφιάλτη», στο οποίο εμπεριέχεται το «Τραγούδι κόκκινο θα πω» σε στίχους Γ. Θεοδωράκη). «Το τραγούδι του νεκρού αδελφού» θα παρουσιαστεί ζωντανά, μεθαύριο Τρίτη, στις 9μμ, στην «Τεχνόπολη» (Πειραιώς 100 - Γκάζι) από τους ερμηνευτές του έργου. Η είσοδος θα είναι ελεύθερη για το κοινό.

Ηταν πριν τέσσερις σχεδόν δεκαετίες όταν ο Μίκης Θεοδωράκης, εμπνευσμένος από τη σύγχρονη νεοελληνική ιστορία, το δημοτικό και το λαϊκό μας τραγούδι, αλλά και από τους αρχαίους τραγικούς έγραφε «Το τραγούδι του νεκρού αδελφού», μια σύγχρονη λαϊκή μουσική τραγωδία, βασισμένη θεματολογικά στο δράμα του Εμφυλίου. Η δημιουργία του έργου (κείμενο, ποίηση και μουσική) έγινε το 1961, στο Παρίσι. Για το «Νανούρισμα» ο Μ. Θεοδωράκης χρησιμοποίησε ποίημα του Κώστα Βίρβου. Τον επόμενο χρόνο, τον Οκτώβρη του 1962, το έργο ανέβηκε στο θέατρο «Καλουτά», από τον Θίασο του Μάνου Κατράκη, σε σκηνοθεσία του Πέλου Κατσέλη, χορογραφία της Ζουζούς Νικολούδη, που ερμήνευσε το ρόλο της Μάνας και σκηνικά του Νίκου Νικολάου. Στη θεατρική παράσταση πρωταγωνιστούσαν ο Μάνος Κατράκης, η Βέρα Ζαβιτσιάνου, η Δέσποινα Μπεμπεδέλη, η Μαρία Κωνσταντάρου, ο Νίκος Ξανθόπουλος, ο Θεόδωρος Εξαρχος. Στο ρόλο του λαϊκού τραγουδιστή ήταν ο Γρηγόρης Μπιθικώτσης, ενώ στο μπουζούκι δύο κορυφαίοι δεξιοτέχνες, ο Κώστας Παπαδόπουλος και ο Λάκης Καρνέζης. Τον ίδιο μήνα έγινε και η πρώτη ηχογράφηση με ερμηνευτές τους Γρηγόρη Μπιθικώτση, Βέρα Ζαβιτσιάνου, Δέσποινα Μπεμπεδέλη και χορωδία. Το έργο ξαναπαρουσιάστηκε, εμπλουτισμένο με νέα κομμάτια, το 1981, σε σκηνοθεσία του Αλέξη Σολωμού και πρωταγωνιστές τον Νότη Περγιάλη και την Ελένη Ζαφειρίου. Σε αυτή την παράσταση τραγούδησαν ο Γιώργος Νταλάρας, ο Πέτρος Πανδής, η Μαργαρίτα Ζορμπαλά και ο Γιάννης Κούτρας.

«Δυο γιους είχες μανούλα μου,/ δυο δέντρα, δυο ποτάμια./ Δυο κάστρα βενετσιάνικα,/ δυο δυόσμους, δυο λαχτάρες./ Ενας για την Ανατολή/ κι ο άλλος για τη Δύση/ και συ στη μέση μοναχή,/ μιλάς, ρωτάς τον Ηλιο...» («Το Ονειρο»).

«Με το "Τραγούδι του νεκρού αδελφού"», σημείωνε ο Μ. Θεοδωράκης, ένα χρόνο μετά την πρώτη παρουσίαση του έργου, «θέλησα να δοκιμάσω την ωριμότητα των νέων εκφραστικών μέσων, που είχαν στο μεταξύ δημιουργηθεί» (σ.σ. μετά την τελετουργική παρουσίαση του «Επιταφίου»), «βάζοντάς τα στην υπηρεσία μιας ολοκληρωμένης αρχιτεκτονικής μορφής, που οι λεπτομέρειές της ήταν ακόμα τυλιγμένες με ομίχλες κι ερωτηματικά. Από πού θα δανειζόμουν το μύθο του έργου; Ξαφνικά ανακάλυψα ότι ζούμε περικυκλωμένοι απ' τους σύγχρονους ήρωες, θεούς, ημίθεους, πεπρωμένα και σύμβολα. Απ' τη σύγχρονη, τη δική μας μυθολογία. Η φυλή μας, σαν μια καινούρια γενιά του Οιδίποδα, χωρίστηκε σε δυο αντίπαλα στρατόπεδα. Οπως άλλοτε ο Πολυνείκης και ο Ετεοκλής, το ίδιο και τώρα, αδέλφια, φίλοι, συγγενείς, συμπολίτες, αλληλοσκοτώθηκαν μπροστά στα μάτια της Ιοκάστης, που εμείς τη φωνάζουμε Μάνα! Μου 'τυχε να ζήσω προσωπικά μια τέτοια σκηνή. Ο ένας αδελφός βρισκόταν μέσα στο μπουλούκι που δεχότανε το ομαδικό ξύλο. Ο άλλος ήταν βασανιστής. Σε μια στιγμή, αναγνωρίζονται. Ορμά ο πρώτος να πνίξει το δήμιο αδελφό του. Κι αυτός, ενώ οι βασανιστές τρέχουν να τον βοηθήσουν, ακούστηκε να τους φωνάζει: "Μην τον αγγίζετε! Είν' αδέλφι μου! Αφήστε τον να με πνίξει!" Εγραψα το πρώτο τραγούδι και το ονόμασα "Το Ονειρο". Κι ένιωσα πως ολόκληρο το έργο βρισκότανε "τελειωμένο" μέσα στο λόγο, στη μουσική και στην κίνηση αυτού του τραγουδιού... Η Μάνα, ο Ηλιος, τ' αδέλφια που ψάχνονται για ν' αλληλοσφαγούν, το χώμα, η γη μας, όπου μπήγουνε μαζί τα φονικά μαχαίρια για να αναβλύσει το Νερό, όσο είναι τα δικά μας μυθικά πρόσωπα και σύμβολα, άλλο τόσο είμαστε κι εμείς οι ίδιοι. Η τελική αλήθεια, η σοφία της γης που μας τρέφει και που μας δέχεται, αναβλύζει από τα σπλάχνα της σαν το νερό, ξεπηδά σαν πηγή: "Του Παύλου και του Νικολιού/ οι μάνες παν αντάμα/ ρωτούν το χώμα να τους πει/ και κείνο στάζει αίμα./ Δεν είναι αναστεναγμός/ που βγαίνει απ' το χώμα/ μόνο πηγή λαχταριστή/ να πιεις να ξεδιψάσεις"». Μέσα από την εμφύλια διαμάχη η Μάνα ξεπετάγεται σαν το πιο οδυνηρό, αλλά και στέρεο σύμβολο της νεοελληνικής «μυθολογίας».

Επηρεασμένος, λοιπόν, από την αρχαία τραγωδία και την τραγικότητα του Εμφυλίου ο συνθέτης τοποθετεί στη θέση του Χορού το λαό. Γι' αυτόν, όπως αναφέρει, «το τραγούδι είναι το χορικό. Το μέσο που ενώνει τους ανθρώπους στο γλέντι τους ή στη λύπη τους. Ειδικά για τον Ελληνα, το τραγούδι είναι με τον αέρα, με το νερό, το ψωμί και την ελευθερία, το πιο αναγκαίο. Επιπλέον, το τραγούδι είναι στοιχείο ενότητας και ο ελληνικός λαός αισθάνεται πολλές φορές την ανάγκη να δείξει την ενότητά του με το τραγούδι». «Ενωθείτε βράχια βράχια./ Ενωθείτε χέρια χέρια./ Τα βουνά και τα λαγκάδια πιάστε το τραγούδι./ Πολιτείες και λιμάνια μπείτε στο χορό./ Σήμερα παντρεύουμε τον Ηλιο,/ τον Ηλιο με τη νύφη τη μονάκριβη την Πασχαλιά!» («Δοξαστικό»).

Ο δημιουργός, όντας πριν απ' όλα συνθέτης, ξεκίνησε το έργο του από τη μουσική, από το τραγούδι. «Εγραψα, αναφέρει ο Μ. Θεοδωράκης, επτά ποιήματα και τραγούδια που το καθένα ήταν μια ολοκληρωμένη μικρή ιστορία με τα δικά της πρόσωπα, σύμβολα και δράση. Και όλες μαζί αυτές οι μικρές ιστορίες φαίνονταν να συγκλίνουν προς μία ενιαία κατεύθυνση - σα να ήταν μέρος μιας μοναδικής "μεγάλης ιστορίας"». Δεκαετίες τώρα αυτή η μεγάλη μελωδική ιστορία, «Το τραγούδι του νεκρού αδελφού», παραμένει έργο ζωντανό, αξεπέραστο, που πάντα συναρπάζει. Τα τραγούδια του - δέντρα με απλωμένα τα κλαδιά και τα φύλλα τους στις καρδιές, στην ίδια την υπόστασή μας, σχηματίζουν «ένα μικρό δάσος», όπου ζουν και πεθαίνουν πουλιά, μύθοι, άνθρωποι. Είναι αυτό το δάσος, που ο Μ. Θεοδωράκης ονομάζει «ΤΡΑΓΟΥΔΙ, με κεφαλαία».