«Αξίζει να σκοτώνεσαι για κάτι που μόλις σηκωθείς και φύγεις οι άλλοι θα σου το αλλάξουν με το πρόσχημα "δικό μου είναι, το κάνω ό,τι θέλω". Βέβαια είναι δικό σου, δε λέω, αλλά δεν μπορείς να το κάνεις ό,τι θέλεις».

Οταν ο Αρης Κωνσταντινίδης, ο μεγάλος αυτός αρχιτέκτονας και διανοητής, εξομολογούνταν τις παραπάνω σκέψεις του στον δημοσιογράφο και συγγραφέα Κωνσταντίνο Θέμελη⁽¹⁾ είχε προλάβει να δει μερικά από τα γνωστότερα, στο ευρύ κοινό, δημιουργήματά του, τα «Ξενία», να «υβρίζονται» από τους συγχρόνους του με τους γνωστούς, ενίοτε και πρωτότυπους, τρόπους με τους οποίους η νεοελληνική αισθητική επεμβαίνει σε ό,τι δεν είναι σε θέση να εκτιμήσει.

«Ο,τι έχω κτίσει στη ζωή μου, σήμερα δεν το αναγνωρίζω, το 'χουν αλλάξει», συνεχίζει στην ίδια συνέντευξη ο μεγάλος δημιουργός. «Είμαι 78 χρόνων, το μυαλό μου δουλεύει ακόμη, θα μπορούσα να χτίζω. Εδώ και δέκα χρόνια δεν έχω τίποτα. Ξαφνικά, παπ! κόπηκαν όλα με το μαχαίρι. Βέβαια, είχα αρχίσει να γίνομαι κι εγώ λιγάκι δύστροπος. Μόλις τελείωνα κάθε τι που έχτιζα και έφευγα, το αλλάζανε. Μ' αφήνανε να το κάνω, διότι είχα και τον τρόπο να επιμένω, αλλά μετά το αλλάζανε. Τα "Ξενία" που έχω χτίσει, αγνώριστα. Τα 'χουν αλλάξει. Στα χρώματα, στα έπιπλα, σε όλα. `Η τα σπίτια. Αγνώριστα. Κι αρχίζω κι εγώ να λέω τότε "προς τι"»...⁽²⁾

Ανάμεσα στις φράσεις «...δεν μπορείς να το κάνεις ό,τι θέλεις» και «...προς τι;», δεν κρύβεται μόνο η προσωπική αγωνία του Κωνσταντινίδη, ως δημιουργού, για τα δημιουργήματά του, ούτε μόνο η αγωνία του για την τύχη που επιφυλάσσει το νεοελληνικό κράτος στη νεότερη (αλλά και αρχαία) πολιτιστική κληρονομιά μας. Σε αυτές τις φράσεις κρύβεται και η αγωνία του δημιουργού, ως διαχρονικής οντότητας, για τους κινδύνους που απειλούν την αισθητική, την ποιότητα ζωής, το πολιτισμικό παρόν και το μέλλον (άρα και τη διαχείριση του παρελθόντος) μιας κοινωνίας, από τους διαφόρους, μικρούς και μεγάλους, πολιτισμικούς «μεγαλοϊδεατισμούς» της εξουσίας, είτε αυτοί εμφανίζονται με συνθήματα τύπου «πατρίς, θρησκεία, οικογένεια», είτε με τη μορφή «αναπλάσεων», «παρεμβάσεων», «μελετών» κλπ., είτε με τη μορφή μιας διοργάνωσης Ολυμπιακών Αγώνων.

Ανεξάρτητα από τις μορφές που παίρνουν αυτοί οι «μεγαλοϊδεατισμοί», ενώνονται μεταξύ τους με την κοινή τους απαξίωση κάθε έργου ή ανθρώπου που, έστω κι αθέλητα, εμποδίζει την «ολοκλήρωσή» τους, επιχειρώντας, παράλληλα, αυτή την απαξίωση να την ιδεολογικοποιήσουν και να την αποκαταστήσουν στη συλλογική συνείδηση. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αυτής της τακτικής είναι η σφοδρή και κυνική επίθεση του υπουργού Πολιτισμού, Ε. Βενιζέλου, σε όσους αντιδρούν στην κατασκευή του Ολυμπιακού Κωπηλατοδρομίου στο Μαραθώνα.

Η μεγάλη αυτή εισαγωγή, αν και αδόκιμη δημοσιογραφικά, είναι απαραίτητη για να ενταχθεί η επικείμενη κατεδάφιση του «Ξενία» Ηρακλείου στις πολιτισμικές συνθήκες που επικρατούν σήμερα. Μια κατεδάφιση η οποία αποφασίστηκε από τους υπουργούς Ανάπτυξης και Οικονομικών⁽³⁾ με κοινή υπουργική απόφαση της 27ης του Μάρτη 2001 και ανακοινώθηκε από τον υπουργό ΠΕΧΩΔΕ μερικές μέρες αργότερα με αφορμή τη σχετική Ερώτηση του βουλευτή του ΠΑΣΟΚ Ι. Κουράκη για το αν θα κατεδαφιστούν το «Ξενία» και οι παλιές αποθήκες του τελωνείου.

Η γραπτή απάντηση του ΥΠΕΧΩΔΕ έχει πανηγυρικό ύφος. Πληροφορεί, επιπλέον, ότι η κοινή υπουργική απόφαση ενέκρινε και τη χρηματοδότηση της κατεδάφισης και τις μελέτες για τη δημιουργία δύο πλατειών στους αντίστοιχους χώρους, συμπεριλαμβανομένου και του κόστους των πιθανών απαλλοτριώσεων. Αναλόγως πανηγυρικό ήταν και το ύφος του δημάρχου Ηρακλείου, Κ. Ασλάνη, όταν με τη σειρά του ανακοίνωνε, στις αρχές Απρίλη, στα μέλη του Κεντρικού Αρχαιολογικού Συμβουλίου, την κατεδάφιση του «Ξενία». Η ανακοίνωση έγινε «παρεμπιπτόντως», κατά τη διάρκεια της συζήτησης πάνω στην προκαταρκτική μελέτη ανάπλασης της παλιάς πόλης του Ηρακλείου. Η σιωπή των μελών του ΚΑΣ σε αυτή την ανακοίνωση μόνο ως αποδοχή του γεγονότος μπορεί να εκληφθεί.

Το «Ξενία» θα κατεδαφιστεί διότι εμποδίζει την απελευθέρωση του «μετώπου» της πόλης προς τη θάλασσα (όπως είπε ο δήμαρχος στο ΚΑΣ), καθώς και το σχέδιο για ανάπλαση της συγκεκριμένης περιοχής «με στόχο την ανάδειξη του Ναού του Αγίου Πέτρου και του Ιστορικού Μουσείου»⁽⁴⁾. Με λίγα λόγια, το «Ξενία» θα κατεδαφιστεί για να κατασκευαστούν και να ενοποιηθούν οι «αυλές» του ναού και του μουσείου. Εκτός από τα «αισθητικά» επιχειρήματα υπάρχουν και άλλα περισσότερο λογικοφανή. Για παράδειγμα, η αντίδραση του δήμου στη χρήση του «Ξενία» ως στέγης για διάφορες δημόσιες υπηρεσίες ήταν σωστή, αφού θα εντεινόταν το ήδη επιβαρυμένο κυκλοφοριακό πρόβλημα της πόλης. Το ενδιαφέρον είναι πως δεν αναζητήθηκε καμία άλλη χρήση για το κτίριο, περισσότερο ήπια και που σαφώς να προσομοιάζει περισσότερο στην αισθητική του δημιουργού του.

Ενα έργο, λοιπόν, του Κωνσταντινίδη, που σε άλλες περιπτώσεις επιχειρείται η διάσωσή του (όπως για παράδειγμα το «Ξενία» της Επιδαύρου), στο Ηράκλειο... «εμποδίζει». Το εύλογο ερώτημα είναι, τι, πραγματικά, μπορεί να εμποδίζει ένα τέτοιο κτίριο, που σε άλλη περίπτωση (ή σε άλλη χώρα) θα χαρακτηριζόταν και ως μνημείο, ακόμη και μόνο λόγω του ειδικού βάρους του ονόματος που το έφτιαξε.

Πάνω σε αυτό, δε συμμερίζονται όλοι ούτε τους πανηγυρισμούς του δημάρχου και της κυβέρνησης, ούτε τη σιωπή του ΚΑΣ. Η ηρακλειώτικη εφημερίδα «Πατρίς»⁽⁵⁾ ξεκίνησε από τις στήλες της έναν ανοιχτό διάλογο για το μέλλον του «Ξενία», η επιτυχία του οποίου (από την άποψη των συμμετοχών σε αυτόν) αποδεικνύει κατ' αρχάς τη σημαντικότητα του κτιρίου. Για παράδειγμα, η αρχιτέκτων και προϊστάμενη της τοπικής Εφορείας Νεοτέρων Μνημείων, Χρυσούλα Τζομπανάκη, χαρακτηρίζει λανθασμένη την επιλογή της στέγασης των υπηρεσιών της περιφέρειας στο «Ξενία» αλλά δηλώνει αντίθετη στην κατεδάφισή του. Σημειώνει πως μπορεί να καλύψει άλλες ανάγκες της πόλης, αφού «το κτίριο αυτό πράγματι εκφράζει μια εποχή. Πέρα από τις αντιρρήσεις που μπορεί να έχει ο καθένας, δεν είναι δυνατόν να αρχίσουμε να κατεδαφίζουμε τέτοια κτίρια». Η ίδια, μάλιστα, θα αποκαλύψει και μια ακόμη διάσταση του ζητήματος, η οποία αφορά στους κινδύνους που θα απειλήσουν το βενετσιάνικο τείχος κατά την κατεδάφιση του «Ξενία».

Το τείχος, εξάλλου, είναι κι ένα παράδειγμα για τον τρόπο που αντιμετώπιζε το περιβάλλον ο Κωνσταντινίδης, σε αντίθεση με τους συμπατριώτες του. Οπως σημειώνει σε άρθρο του στο ίδιο φύλλο της εφημερίδας ο Ηρακλειώτης αρχαιολόγος Δημήτρης Σφακιανάκης, το «Ξενία» δεν είναι μόνο χαμηλοτάβανο, αλλά και ολιγοώροφο παρότι προοριζόταν για ξενοδοχείο. Εκτός αυτού, άφησε μεγάλο ακάλυπτο χώρο γύρω από το κτίριο, ενώ, σεβόμενος το τείχος, δεν έχτισε το «Ξενία» ακριβώς στα όριά του, έτσι ώστε να υπάρχει άνετη πρόσβαση για τους πεζούς.

«Η κατεδάφιση θα απελευθερώσει το παράκτιο μέτωπο της βασανισμένης πόλης μας, ούτως ώστε να μπορούν οι πολυκατοικίες μεγαθηριακών διαστάσεων και γνήσιας ηρακλειώτικης αισθητικής, που βρίσκονται ακριβώς πίσω του, να αγναντεύουν απρόσκοπτα το Κρητικό Πέλαγος, ιδίως οι υψηλοί όροφοι (σε διπλάσιο ύψος από το ύψος του κωνσταντινίδειου έργου), που δεν είχαν οπτική επαφή με τα κύματα που υποσκάπτουν καθημερινώς τα θεμέλια του παλαιού τείχους πάνω στο οποίο στηρίζονται», σημειώνει ο αρθρογράφος με φανερή ειρωνεία, καταλήγοντας, ρητορικά αναρωτώμενος, αν το «παράκτιο μέτωπο της πόλης προς τη θάλασσα» εμποδίζεται από το «Ξενία», την Παλιά Ηλεκτρική και την Παλιά Εφορεία, περισσότερο από το «Iraklio Center», τη νεοανεγερθείσα κλινική, τις «μεγαθηριακές πολυκατοικίες ιδίως πάνω από την πύλη του Δερματά καθώς και άλλα πολλά πολυ-κτίρια που κοσμούν τη Σοφοκλή Βενιζέλου».

Το «Ξενία» στο Ηράκλειο θα κατεδαφιστεί γιατί πραγματικά εμποδίζει. Οχι όμως το «μέτωπο» της πόλης προς τη θάλασσα. Αλλά την «ανάπλαση» της θλιβερής πέργουλας εν μέσω τσιμεντένιων πλατειών και μια «ανάδειξη» μνημείων, όπου βολεύει την «ανάπτυξη» του ιδιωτικού κεφαλαίου και την, πανταχού παρούσα, «επιχειρηματική δραστηριότητα». Ως εκ τούτου, το ερώτημα του Κωνσταντινίδη παραμένει επίκαιρο: «Και να 'μαστε, λοιπόν, στο πρόβλημα, το μέγα, που είναι φοβερό και ανατριχιαστικά και εφιαλτικά και, λίγο-πολύ, άλυτο. Γιατί πώς μπορεί να συμβεί... το θαύμα: Να απαλλαγούμε από τα φτιασιδώματα κι από τις μάσκες κι από τις ψευτιές κι από τα τόσα καλλυντικά, που μας έχουνε καταμαγέψει και που διαφθείρουνε και εκπορνεύουνε τα πάντα;» ⁽⁶⁾.