Οι πρώτοι και σημαντικότεροι που υπέστησαν - και εξακολουθούν να υφίστανται - τις τραγικές συνέπειες της παλινόρθωσης του καπιταλισμού στην πρώην ΕΣΣΔ είναι οι άνθρωποι. Ωστόσο, στο τελευταίο φύλλο της ρωσικής εβδομαδιαίας πολιτιστικής εφημερίδας «Κουλτούρα» η δημοσιογράφος Αννα Μαρτόβιτσκαγια δείχνει με ποιο τρόπο, ανάμεσα στα θύματα της πτώσης του σοσιαλισμού, δε συμπεριλαμβάνονται μόνο οι άνθρωποι, αλλά... και τα μουσεία. Πιο συγκεκριμένα, τα «σοβιετικά» μουσεία.

Η λέξη «σοβιετικά» μπαίνει σε εισαγωγικά, διότι δεν αφορά γενικώς στα μουσεία που υπήρχαν επί ΕΣΣΔ - και που πολλά από αυτά υπήρχαν και πριν και ακόμη πιο πολλά δημιουργήθηκαν έκτοτε - αλλά αφορά στα θεματικά μουσεία της σοβιετικής εξουσίας που ήταν αφιερωμένα στην επανάσταση και στην οικοδόμηση του σοσιαλισμού, σε όλες τις εκφάνσεις του. Επρόκειτο για «βιογραφικά» μουσεία ηγετών της επανάστασης, καλλιτεχνών και λογοτεχνών της, το μέγεθος των οποίων κυμαινόταν από πολλαπλές αίθουσες έως ένα μικρό δωμάτιο, αλλά και μικρά μουσεία - συνήθως, επίσης, μεγέθους μικρής αίθουσας - τα οποία παρουσίαζαν την ιστορία ενός σημαντικού εργοστασίου ή ενός παλιού κτιρίου που χρησιμοποιούνταν ως σχολείο κλπ. Τα μουσεία αυτά ήταν ενταγμένα στον κτιριακό ιστό των οργανισμών, των οποίων την ιστορία «διηγούνταν» και είχαν περισσότερο παιδευτικό και προπαγανδιστικό χαρακτήρα για τη μικρή κοινωνία του εργοστασίου ή του σχολείου, με μια κάποια εμβέλεια και στην ευρύτερη περιοχή, ανάλογα με το βάρος της ιστορικότητας των κτιρίων. Ετσι, τα παιδιά μάθαιναν την ιστορία του σχολειού τους και παράλληλα έρχονταν σε επαφή με την επιστημονική και κοινωνική λειτουργία του μουσείου. Αναλόγως λειτουργούσε αυτό το σύστημα και στους εργαζόμενους.

Τέτοια μουσεία υπήρχαν στην πρώην ΕΣΣΔ χιλιάδες και η λειτουργία, συντήρηση και εμπλουτισμός τους απασχολούσαν επίσης ένα μεγάλο πλήθος ανθρώπων πολλών ειδικοτήτων. Αναλόγως τεράστιο ήταν και το οικονομικό τους κόστος. Ολο αυτό το τεράστιο μουσειακό οικοδόμημα και ο μηχανισμός που το στήριζε διαλύθηκαν μαζί με την ΕΣΣΔ. Ο,τι απόμεινε αναγκάστηκε να «μεταλλαχτεί» για να επιβιώσει, με θλιβερά αποτελέσματα για τις ίδιες τις συλλογές των μουσείων. Οχι βέβαια πως η μοίρα των αρχαιολογικών και ιστορικών μουσείων και των πινακοθηκών είναι καλύτερη, αλλά στην περίπτωση των «σοβιετικών» μουσείων έχουμε «ανάγλυφη» την αντιμετώπιση που επιφυλάσσει στο παρελθόν το νέο καθεστώς.

Η προαναφερόμενη δημοσιογράφος δίνει ορισμένα στοιχεία, χαρακτηριστικά της κατάστασης που περιγράψαμε πιο πάνω, παίρνοντας ως παράδειγμα μερικά από αυτά τα μουσεία στη Μόσχα.

Σε ό,τι αφορά τους λογοτέχνες, τα δύο μουσεία του Γκόρκι φαίνεται πως βρίσκονται σε καλύτερη κατάσταση και λόγω του γεγονότος πως ο συγγραφέας εξακολουθεί να συμπεριλαμβάνεται και από το σημερινό καθεστώς στους μεγαλύτερους Ρώσους λογοτέχνες του 20ού αιώνα και να διδάσκεται στα σχολειά. Μάλιστα, αρκετά από τα βιβλία του - ανάμεσά τους και η «Μάνα» - συμπεριλαμβάνονται στις λίστες του υπουργείου Παιδείας με τα «προτεινόμενα προς ανάγνωση» βιβλία από τους μικρούς μαθητές, οι οποίες αποστέλλονται σε όλα τα σχολεία της χώρας. Τα μουσεία του Γκόρκι γνώρισαν μεγάλες δόξες επί ΕΣΣΔ και μια μεγάλη περίοδο παρακμής τη δεκαετία του '90, οπότε και το μεγαλύτερο μέρος του ενδιαφέροντος «κατευθύνθηκε» προς λογοτέχνες «κομμένους» επί ΕΣΣΔ. Σήμερα η κατάσταση είναι καλύτερη και ο κόσμος έχει αρχίσει πάλι να τα επισκέπτεται, ενώ έχουν πληθύνει και οι επισκέψεις σχολείων. Το ενδιαφέρον είναι πως η είσοδος εξακολουθεί και σήμερα να είναι ελεύθερη, αν και η δυσκολία στην εξεύρεση πόρων για τις λειτουργικές ανάγκες των δύο μουσείων προωθεί σκέψεις για επιβολή εισιτηρίου τουλάχιστον στους ξένους. Πρέπει να είναι η μοναδική περίπτωση μουσείου στο οποίο υπάρχει ελεύθερη είσοδος, αφού τα εισιτήρια έχουν πάει στα ύψη. Μάλιστα, σε πολλά μουσεία, ανάμεσά τους και το Ερμιτάζ (καθώς και σε όλα τα μεγάλα θέατρα και τις όπερες της Ρωσίας), το εισιτήριο που πληρώνουν οι ξένοι είναι κατά πολύ μεγαλύτερο από το ήδη ακριβό εισιτήριο που πληρώνουν οι ντόπιοι. Το μεγαλύτερο από τα δύο μουσεία για τον Γκόρκι - που έχει και αρχιτεκτονικό ενδιαφέρον, διότι είναι δημιούργημα του γνωστού αρχιτέκτονα Φιοντόρ Σέχτελ - καλύπτει τρεις αίθουσες με πάνω από χίλια εκθέματα. Ανάμεσά τους, πορτρέτα του Γκόρκι από γνωστούς ζωγράφους, χειρόγραφα, πρώτες εκδόσεις, η τελευταία, πριν το θάνατό του, σημείωση, ανέκδοτα άρθρα.

Τελείως διαφορετικό δρόμο «χάραξε» το Μουσείο «Κράσναγια Πρέσνια», που βρίσκεται στην ομώνυμη περιοχή της Μόσχας και το οποίο, από τις συλλογές τις αφιερωμένες στις επαναστατικές μάχες του παρελθόντος, πέρασε... στα γεγονότα του «πραξικοπήματος» του Αυγούστου του '91, το οποίο ήταν η τελευταία απόπειρα διάσωσης της ΕΣΣΔ, πριν το πραγματικό πραξικόπημα των Γκορμπατσόφ- Γιέλτσιν την ίδια χρονιά. Το μουσείο τώρα ονομάζεται «Ιστορικό-Αναμνηστικό Μουσείο "Πρέσνια"» και οι συλλογές του αποτελούνται κατά βάση από αντικείμενα εκείνων των γεγονότων, όπως φωτογραφίες-ντοκουμέντα, χαρτιά, προσωπικά αντικείμενα των υπερασπιστών του «Λευκού Οίκου», δηλαδή του λευκού κτιρίου του Κοινοβουλίου που βομβαρδίστηκε από τα τεθωρακισμένα του Γιέλτσιν, από ρούχα, μέχρι μαχαιροπίρουνα.

Το μουσείο το επισκέπτονται πολλοί ξένοι, κυρίως, όπως λένε οι υπεύθυνοί του, λόγω του ότι βρίσκεται κοντά σε μερικές πρεσβείες και οι εργαζόμενοι σε αυτές φέρνουν εκεί τα παιδιά τους μετά τη δουλιά. Στην πραγματικότητα, όπως εξηγεί η υπεύθυνη επιστημονική σύμβουλος του μουσείου, Τατιάνα Ιλιάσοβα, η χρονολόγηση των εκθέσεων δεν άλλαξε, δηλαδή το μουσείο εξακολουθεί να έχει και τις προηγούμενες συλλογές του από την επαναστατική ιστορία της χώρας. Απλά αποφάσισαν πως η πολιτική ιστορία της Ρωσίας θα έπρεπε να συμπεριλάβει και τα γεγονότα του '91. Επιτυχής - και επικερδής - σκέψη, όπως φαίνεται από τη δημοτικότητα των συγκεκριμένων εκθεμάτων.

Το «Μουσείο των Ηρώων της Σοβιετικής Ενωσης Ζόγιας και Αλεξάντρ Κοσμοντεμιάνσκι» λειτουργεί μόνο τη σχολική περίοδο και κυρίως το επισκέπτονται σχολεία από τα περίχωρα της Μόσχας. Στο μουσείο, το οποίο δεν ξεπερνάει τα 140 τ.μ., εργάζονται δύο άνθρωποι. Γι' αυτούς δεν άλλαξε τίποτα από την εποχή της «περεστρόικα»: «Ο ίδιος πάντα πόλεμος, ο ίδιος πάντα άθλος...» μονολογούν. Κάθε χρόνο κάνουν περίπου εκατό ξεναγήσεις.

Το μουσείο-γραφείο του Α. Β. Λουνατσάρσκι (ο γνωστός θεωρητικός τέχνης και λαϊκός επίτροπος Παιδείας μετά την επανάσταση) είναι κλειστό εδώ και καιρό. Το 1923, η Λαϊκή Επιτροπή επέλεξε για έδρα της ένα πολυτελές, διώροφο διαμέρισμα σε ένα πρώην προσοδοφόρο σπίτι στην οδό Αρμπάτ. Μέχρι σήμερα διατηρήθηκε στην πόρτα η μικρή ταμπέλα «Η Λαϊκή Επιτροπή Παιδείας δε δέχεται στο κτίριο...». Το ίδιο το γραφείο του Λουνατσάρσκι είναι κλειστό εδώ και μερικά χρόνια λόγω επισκευών. Από τις αρχές της δεκαετίας του '90, τα υπόλοιπα διαμερίσματα αυτού του σπιτιού είχαν δοθεί σε εργαζόμενους της πρεσβείας της Βρετανίας. Για παράδειγμα, ακριβώς απέναντι από το μουσείο-γραφείο του πρώην λαϊκού επιτρόπου, ένας Αγγλος διπλωμάτης κατοικεί στα διαμερίσματα που ζούσε ο εσέρος Γιάκοφ Μπλιούμκιν, ο οποίος πυροβόλησε το 1918 τον Γερμανό πρέσβη, Μίρμπαχ.

Οι, επίσης δύο, εργαζόμενοι του μουσείου κάποτε πήραν το θάρρος και ζήτησαν από τον διπλωμάτη να τους βοηθήσει με τις επισκευές, υποσχόμενοι, σε αντάλλαγμα, να χρησιμοποιούν το σαλόνι για κοινές, ρωσο-βρετανικές μουσικές βραδιές. Ο Αγγλος υποσχέθηκε να το σκεφθεί...

Πάντως, το μεγαλύτερο ερώτημα γεννάται για την τύχη των εργοστασιακών μουσείων, τα οποία ήταν αφιερωμένα στην επαναστατική μαχητικότητα των εργατών και στα επιτεύγματα της σοσιαλιστικής οικοδόμησης. Τα περισσότερα από αυτά βρίσκονται σήμερα σε πλήρη εγκατάλειψη και είναι κλειστά, ακολουθώντας την τύχη και των ίδιων των εργοστασίων που τα φιλοξενούσαν. Υπάρχουν και περιπτώσεις, όπως αυτή του εργοστασίου «Προλεταριακή εργασία», που κατασκευάζει καρφιά, βίδες και σύρματα. Τα εκθέματα του μουσείου του πουλήθηκαν πριν μισό χρόνο πάμφθηνα σε κάποιον άσχετο, με το εργοστάσιο, ενδιαφερόμενο, το πιθανότερο συλλέκτη. Αυτό το περιστατικό δεν πρέπει να είναι μεμονωμένο, αλλά πρέπει να υπάρχουν και άλλες τέτοιες περιπτώσεις όπου αδειάζουν τα μουσεία των εργοστασίων από συλλέκτες... ή «συλλέκτες», προξενώντας ακόμη μία βλάβη στην πολιτιστική κληρονομιά της Ρωσίας, αφού τα παλιά βιομηχανικά προϊόντα, και μάλιστα μιας βαριάς βιομηχανίας όπως της σοβιετικής, αποτελούν ιστορικά-μουσειακά κομμάτια με ανάλογη χρηματική αξία, την οποία μπορούν να καρπωθούν οι διάφοροι «καλοθελητές» στο εξωτερικό. Και είναι πολύ δύσκολο - αν όχι ακατόρθωτο - να κατηγορήσει κάποιος τους εργάτες επειδή δε δίνουν σημασία σε αυτήν την κληρονομιά, από τη στιγμή που πρέπει πρώτα να επιβιώσουν.

Υπάρχουν και περιπτώσεις μουσείων, τα οποία εφευρίσκουν εκθέσεις με χαρακτήρα περισσότερο θεάματος παρά ουσίας, έτσι ώστε να τραβήξουν την προσοχή του κοινού. Είναι περισσότερο μια «κουτσομπολίστικη» εκδοχή της Ιστορίας, η οποία βέβαια δε στερείται ιδεολογικών προθέσεων να απαξιωθούν πλευρές του παρελθόντος που δε συμφέρουν το σημερινό καθεστώς, με αποτέλεσμα να χάνουν και το όποιο ιστορικό ενδιαφέρον τους με τον τρόπο που παρουσιάζονται.

Για παράδειγμα, στην πόλη Σαμάρα υπάρχει το μουσείο που είναι αφιερωμένο στον Μ. Β. Φρούνζε, τον μεγάλο στρατιωτικό ηγέτη της επανάστασης και αρχηγό του επιτελείου του Κόκκινου Στρατού τη δεκαετία του '20. Σήμερα, η πιο δημοφιλής έκθεση του μουσείου είναι αυτή με τον τίτλο «Η λιποταξία στο λευκό και τον Κόκκινο Στρατό»...

Ανάλογη είναι και η χρήση που επιφύλαξαν κάποιοι και για το μουσείο που φτιάχτηκε στο συνωμοτικό διαμέρισμα της Οργάνωσης Σιβηρίας του προεπαναστατικού, Σοσιαλδημοκρατικού Κόμματος του Λένιν: Δημιούργησαν μια έκθεση με τίτλο «Εμείς», η οποία είναι αφιερωμένη... στους σύγχρονους πολιτικούς διαχειριστές του καθεστώτος. Για να γίνουν πιο καθαρές οι αναλογίες, είναι σαν να μετατρέπεται ένα παράνομο τυπογραφείο του ΕΑΜ... σε μουσείο Σημίτη...

Ανεξάρτητα από τις ακρότητες που θα μπορούσε να διακρίνει κάποιος στην ακατάσχετη «μουσειοποίηση» και φετιχοποίηση - ενίοτε - προσώπων και πραγμάτων της επανάστασης, την εποχή της ΕΣΣΔ, το σημερινό καθεστώς της Ρωσίας δε δικαιώνεται ούτε επιστημονικά, ούτε ηθικά για την καταστροφή και αυτής της πολιτιστικής κληρονομιάς της Σοβιετικής Ενωσης. Οι λόγοι, όπως προείπαμε, είναι καθαρά πολιτικοί και ιδεολογικοί και ανάλογα παραδείγματα συναντιούνται πολύ συχνά στην Ιστορία, σε βαθμό να επέχει αυτή η καταστροφή ακόμη και τη θέση της νομοτέλειας, με την έννοια πως κάτι που συμβόλιζε μια κοινωνία μια συγκεκριμένη χρονική στιγμή, παύει να τη συμβολίζει αν αλλάξουν οι συνθήκες που γέννησαν το προηγούμενο σύμβολο. Αλλά ακόμη κι έτσι, παραμένει έγκλημα ο διασυρμός των επιτευγμάτων ενός ολόκληρου λαού. Ευτυχώς που στην Ιστορία, τελικά, τίποτα δε «διαγράφεται»...