Σ' ένα κάτεργο από αυτά που φυλακίστηκαν και βασανίστηκαν αγωνιστές της Εθνικής Αντίστασης και του εμφυλίου πολέμου, σ' εκείνες τις σελίδες της ιστορίας του λαού μας που είναι τόσο μαρτυρικές και συνάμα ένδοξες και ηρωικές, ταξιδεύει σήμερα ο «Ρ». Στο συνοικισμό Καλάμι του Δήμου Σούδας, στο Νομό Χανίων Κρήτης, στέκονται εδώ και αιώνες οι φυλακές του Ιτζεδίν.

Στις φυλακές του Ιτζεδίν κρατήθηκαν κατά καιρούς ανώτερα και ανώτατα στελέχη του ΚΚΕ, του ΕΛΑΣ και του Δημοκρατικού Στρατού. Ο μπάρμπα - Γιώργης Ερυθρυάδης, μέλος του Πολιτικού Γραφείου, που πέθανε εκεί απ' τις πολύχρονες κακουχίες και από αμέλεια, ίσως σκόπιμη, της υπηρεσίας των φυλακών. «Πέρασαν» από κει ο Κώστας Λουλές, ο Σιγανός, ο Αμπατιέλος και πολλοί άλλοι που δε βρίσκονται σήμερα στη ζωή. Οι τελευταίοι κομμουνιστές πολιτικοί κρατούμενοι απολύθηκαν από τις φυλακές τον Ιούνιο του 1964. Κάποιοι δημοκράτες κρατήθηκαν στο Ιτζεδίν και στα χρόνια της δικτατορίας.

Εκεί βρέθηκαν το προηγούμενο Σάββατο 21 Ιούλη, πολλοί παλιοί αγωνιστές, αλλά και νέα παιδιά, για να θυμηθούν και να μάθουν. Για να δώσουν υπόσχεση: Να μην ξεχάσουν. Οι Οργανώσεις Κρήτης της ΚΝΕ πραγματοποίησαν μια πολύ όμορφη εκδήλωση στον προαύλιο χώρο των φυλακών, όπου οι μνήμες που ξεδιπλώθηκαν αποτέλεσαν ένα μοναδικό μάθημα ζωής.

Απαίτηση των αγωνιστών της Εθνικής Αντίστασης και του Δημοκρατικού Στρατού ήταν και παραμένει οι χώροι της πολύχρονης σκληρής δοκιμασίας πολλών χιλιάδων κομμουνιστών, όπως και η φυλακή του Ιτζεδίν, να παραχωρηθούν ως χώρος προσκυνήματος παλαιών και νέων αγωνιστών. Ως χώρος απόδοσης τιμής και σεβασμού σε όσους φύλαξαν πραγματικά Θερμοπύλες, πίστεψαν και αγωνίστηκαν για τα πιο υψηλά διαχρονικά ιδανικά του σοσιαλισμού.

Αυτή την ανάγκη θα προσπαθήσουμε να αναδείξουμε κι εμείς, με το σημερινό μικρό αφιέρωμα στην ιστορία του Ιτζεδίν.

Ανάμεσά τους, μεγάλος αριθμός καταδικασθέντων δεκάδες φορές σε θάνατο, που ζούσαν το μαρτύριο του θανατοποινίτη μέχρι τη συμπλήρωση πέντε χρόνων από την καταδίκη, οπότε καταργούνταν η εκτέλεση της ποινής. Σε μια μικρή ακτίνα κρατούνταν και ποινικοί κρατούμενοι, για τους οποίους η επαφή με τους πολιτικούς κρατούμενους υπήρξε το καλύτερο σύστημα σωφρονισμού. Με τους αγώνες των πολιτικών κρατουμένων βελτιώνονταν οι συνθήκες κράτησης και διαβίωσης των ποινικών κι αργότερα οργάνωναν κι οι ίδιοι αποχές και άλλες αγωνιστικές διεκδικήσεις.

«Οι φυλακές του Ιτζεδίν ήταν τόπος μαρτυρίου, όπως και όλα τα άλλα κάτεργα της χώρας», επισημαίνει ο Λ. Ηλιάκης και καταγράφει «στενότητα χώρου διαμονής, σάπια τρόφιμα και συσσίτιο πείνας, στερήσεις επισκεπτηρίου ακόμα και αλληλογραφίας, περιορισμένη ποσότητα νερού, εκβιασμοί, απειλές, κλείσιμο στα πειθαρχεία, απειλή για παραπομπή σε δίκη για δήθεν παράνομη κομμουνιστική δράση μέσα στις φυλακές».

Η διαφορά που υπήρχε από άλλες φυλακές ήταν ότι δεν υπήρξαν περιπτώσεις βασανιστηρίων και άγριων ξυλοδαρμών, ούτε μαζικές εκτελέσεις (εκτός των πέντε εκτελέσεων που έγιναν όλα τα χρόνια, τέσσερις μαζί και μια χωριστά). «Η ιδιαιτερότητα αυτή - τονίζει ο Λ. Ηλιάκης - οφείλονταν σε ένα βαθμό στο γενικότερο δημοκρατικό περιβάλλον του νομού και στο γεγονός ότι στις φυλακές αυτές κρατούνταν μεγάλος αριθμός Χανιωτών πολιτικών κρατουμένων και άλλων Κρητικών, αρκετοί από τους οποίους κατάγονταν από οικογένειες φιλελευθέρων.

Για το λόγο αυτό, στις πιέσεις που ασκούνταν από την πλευρά της κυβέρνησης προς το διευθυντή των φυλακών Κώστακα, για να επιβάλλει όπως και στις άλλες φυλακές άγριο τρομοκρατικό καθεστώς, εκείνος απαντούσε ότι αδυνατούσε να πράξει τούτο όσο καιρό στο Ιτζεδίν θα κρατούνταν Χανιώτες πολιτικοί κρατούμενοι.

Και η ξενοκίνητη αντιδραστική κυβέρνηση δεν άργησε να αποφασίσει: σε λίγες μέρες στέλνει στη διεύθυνση των φυλακών την απόφαση του Υπουργείου Δικαιοσύνης για τη μεταγωγή όλων των Κρητικών σε άλλες φυλακές της χώρας. Εκείνοι ετοίμασαν τις αποσκευές τους, μπήκαν στις κλούβες της αστυνομίας και μεταφέρθηκαν στη Σούδα για την επιβίβασή τους στο πλοίο της γραμμής. Βγαίνοντας από το προαύλιο της φυλακής, ο κρατούμενος Ιλαρίων Ζουγκαράκης ζήτησε άδεια και έκανε ένα τηλεφώνημα στον αδερφό του. Αυτό το λάθος της Υπηρεσίας, αν δεν ήταν και σκόπιμο, τα ανέτρεψε όλα. Με τηλεφώνημα ειδοποιήθηκε και κινητοποιήθηκε η ομάδα των συγγενών των πολιτικών κρατουμένων και με τα έντονα διαβήματά τους στο Γενικό Διοικητή Κρήτης, στους φιλελεύθερους βουλευτές και άλλους παράγοντες αναβλήθηκε η εντολή της μεταγωγής. Το πλοίο της γραμμής διατάχτηκε να επιστρέψει από τη μέση του λιμανιού της Σούδας. Οι κρατούμενοι επέστρεψαν στις φυλακές, όπου με χειροκροτήματα και αγκαλιές τους υποδέχτηκαν οι συγκρατούμενοί τους. Η απρόσμενη αυτή επιτυχία των συγγενών των κρατουμένων συνέβαλε σε αρκετό βαθμό στη βελτίωση των γενικότερων συνθηκών κράτησής τους».

Οι αγωνιστές πρώην κρατούμενοι του Ιτζεδίν, αναφέρθηκαν πολλές φορές και με τα καλύτερα λόγια στη συνεισφορά της ομάδας των συγγενών όσων κρατούνταν εκεί, ιδιαίτερα στον τομέα της διατροφής, της πληροφόρησης και της διεκδίκησης λύσης διαφόρων προβλημάτων. Ο Λ. Ηλιάκης είπε χαρακτηριστικά, ανάμεσα στα χειροκροτήματα του κόσμου: «Οι συγγενείς των κρατουμένων, ανάμεσά τους η Τσιχλάκη Κατίνα, Νεονάκη Μαριάνθη, Νεονάκη Αφροδίτη, Μαρκάκη, Βολουδάκη, Τζούκαρη, Πιθαρούδη, Κατσούλη και άλλες, αποτελούσαν διαμορφωμένη ομάδα με στενούς αγωνιστικούς δεσμούς που άντεχαν στο κλίμα της πρωτόγνωρης, βαριάς τρομοκρατίας και σ' ένα βαθμό, κάλυπταν την έλλειψη οργανωμένης κομματικής δύναμης. Δεδομένου, ότι το 1949 με '50, στην πόλη των Χανίων δεν υπήρχαν τρία των αριθμό άτομα, για να αποτελούν οργανωμένο κομματικό πυρήνα. Ηταν η περίοδος, όπου οι ομάδες παρακρατικών, αλλά και αστυνομικών τρομοκρατών μετέφεραν στην πόλη και έθεταν σε κοινή θέα τα σώματα και τα κομμένα κεφάλια των ανδρών του Δημοκρατικού Στρατού.

Παρά το αυστηρό καθεστώς κράτησης, των πολυπληθών απαγορεύσεων η ομάδα των πολιτικών κρατουμένων, εκμεταλλευόμενη τις νόμιμες παραχωρήσεις, αλλά και τις παράνομες μορφές δράσης, επιτέλεσε πολύ σοβαρό έργο στον τομέα της μορφωτικής, πολιτιστικής, ιδεολογικής και ηθικής διαπαιδαγώγησης ιδιαίτερα των νέων παιδιών. Αρχικά, μόνο το ένα δέκατο των πολιτικών κρατουμένων είχε επιστημονική ή γυμνασιακή μόρφωση ενώ η συντριπτική πλειοψηφία είχε τελειώσει - μισοτελειώσει το δημοτικό σχολείο. Αρκετοί ηλικιωμένοι ήταν τελείως αγράμματοι. Το ίδιο κι οι ποινικοί κρατούμενοι, που είχαν ζητήσει να μένουν μαζί με τους πολιτικούς και έμαθαν όλοι να γράφουν και να διαβάζουν.

«Γίνονταν πραγματικά μαθήματα και μας κυνηγούσαν γιατί ήταν στην αρχή παράνομα» μαρτυρά ένα παλιός αγωνιστής και μας εξηγεί: «κλείσανε εδώ απέναντι στον "αράπη" - ήταν το πειθαρχείο - τον Ηλία Σταυρουλάκη, ο οποίος μόλις βγήκε από τη φυλακή πήγε στη Γαλλία κι έγινε καθηγητής πανεπιστημίου. Τον έκλεισαν εκεί και τον κούρεψαν γιατί έκανε μάθημα σε αγράμματους. Αυτοί ήτανε!»

Η ομάδα οργάνωσε μικρές βιβλιοθήκες σε κάθε θάλαμο και κάθε τόσο γίνονταν ανταλλαγή βιβλίων. Οργανώθηκαν μαθήματα Δημοτικού αλλά και εύκολα μαθήματα Γυμνασίου. Τα βράδια στους θαλάμους με τσίλιες πραγματοποιούνταν διαλέξεις, φιλολογικές βραδιές, θεατρικά και εύθυμες ψυχαγωγικές βραδιές και μετά την τήρηση της απόλυτης ησυχίας όλοι το έριχναν στο διάβασμα. Την ημέρα και τα απογεύματα: αθλητικές εκδηλώσεις, ποδόσφαιρο, βόλεϊ, πινγκ - πονγκ, αθλοπαιδιές και άλλα. Το πρωί σουηδική γυμναστική. Οργανώθηκαν εκδηλώσεις σε εθνικές και θρησκευτικές γιορτές με θεατρικά έργα σκετς και απαγγελίες ποιημάτων. Μάλιστα, για πρώτη φορά γιορτάστηκε εκεί, από τους πολιτικούς κρατούμενους η μάχη της Κρήτης. Στην αρχική άρνηση του Διοικητή να επιτρέψει τη γιορτή, οι κρατούμενοι ανταπάντησαν ότι μια μέρα, αυτή η επέτειος θα γιορτάζεται σε όλη την Ελλάδα!

Παιδιά του Δημοτικού έμαθαν να απαγγέλλουν ποιήματα, να αποδίδουν λογοτεχνικά κείμενα, να παίζουν θέατρο. Στις αντιστασιακές και κομματικές επετείους - πάντα με προφύλαξη - παρουσιάζονταν προγράμματα με πατριωτικό και ιδεολογικό περιεχόμενο.

Στον τομέα της συμβίωσης της μικρής κοινωνίας και η ηθική διαπαιδαγώγηση ήταν ανεπτυγμένη στον ανώτερο βαθμό. Ο,τι είχε ο καθένας το μοιράζονταν με τους συγκρατούμενούς του. Η αλληλεγγύη, η συμπαράσταση σε οποιοδήποτε πρόβλημα, η ανθρωπιά ήταν στοιχεία ιδιαίτερα ανεπτυγμένα, που συνέβαλαν ώστε οι κρατούμενοι αγωνιστές να αντέξουν, να στέκονται πάντα με το κεφάλι ψηλά.

Οι εκτελέσεις σταμάτησαν χάρη στην πάλη του χανιώτικου λαού και οι τελευταίες πρέπει να έγιναν τον Απρίλη του '49. Χειμαρρώδης ο αγωνιστής Βαγγέλης Βολουδάκης, που «παραθέριζε», όπως χαρακτηριστικά είπε, κι εκείνος στο Ιτζεδίν, μας μίλησε για τις εκτελέσεις.

«Οι φυλακές ανοίξανε με 105 κρατούμενους που φέραν για εκτέλεση. Θυμάμαι έναν, που ήταν δικασμένος σε θάνατο 104 φορές! Ολοι είχαν δικαστεί για αδικήματα στην Αντίσταση, στην Κατοχή. Στις δίκες οι κυριότεροι μάρτυρες κατηγορίας ήταν οι ιερόδουλες της περιοχής. Τις ντύνανε στα μαύρα με πλερέζες και πήγαιναν στα δικαστήρια... "ω! αυτός σκότωσε τον άντρα μου" κ.τ.λ. κι έτσι δικάζανε σε θάνατο.

Τους φέραν λοιπόν εδώ, παίρνουν τους τέσσερις και τους εκτελούνε. Μια λεπτομέρεια στην εκτέλεση αυτών. Είμαστε στον πρώτο θάλαμο. Μας έκανε μάθημα γαλλικά ο καθηγητής Αντρέας Βρούσιος. Φωνάζουν, απόγευμα, ονόματα για μεταγωγή κι αυτοί ήξεραν από την πείρα τους ότι τις μεταγωγές δεν τις φώναζαν τέτοια ώρα. Μας λέει "παιδιά, πάω για εκτέλεση, σταματάμε το μάθημα", με ψυχραιμία που μου 'χει μείνει βαθιά.

Μετά την ελιά μαζεύονται όλοι οι κρατούμενοι, διακόσιοι, τρακόσιοι θα 'τανε, πιάνονται χέρι - χέρι και χορεύαν καλαματιανό με το τραγούδι "Στη στεριά δε ζει το ψάρι κι ο αετός στην αμμουδιά". Μπροστά οι μελλοθάνατοι. Αυτός ο Αντρέας Βρούσιος, περίφημος άνθρωπος, καλεί όλους τους κρατούμενους στον τρίτο θάλαμο και κάνει μια ανάλυση... έδινε την κατάσταση όπως ήταν και με τις σωστές προοπτικές. Σ' αυτό επισείω την προσοχή σας: Επρόκειτο για ένα άνθρωπο που ξαφνικά τον καλούνε για εκτέλεση και βρήκε τέτοια ψυχραιμία!

Μετά τους πήραν στην απομόνωση. Ολη νύχτα αυτοί επαναστατικά τραγούδια. Και το πρωί πριν τα ξημερώματα, με το "γεια σας αδέρφια" - αυτό το καθιερωμένο - τραγουδούσανε και τους πάνε για εκτέλεση.

Αμέσως εμείς πέσαμε σε απεργία πείνας, που κράτησε 10 μέρες. Από την πίσω μεριά οι θάλαμοι έχουν κάτι παράθυρα κι από κει, με τα χωνιά που κάναμε, γνωστοποιήθηκε στον κόσμο. Τελικά ήρθαν εδώ διοικητές κ.τ.λ., μεταξύ αυτών ήταν και μια μεγάλη προσωπικότητα, ο εισαγγελέας Δελαπόρτας, ο οποίος εξελίχθηκε σε υπερασπιστή πραγματικά των πολιτικών κρατουμένων. Η ουσία είναι ότι σταμάτησαν τότε οι εκτελέσεις των κατοχικών και γλίτωσε πολύς κόσμος».

Ενας άντρας, μικρότερος απ' ό,τι φαινόταν στην ηλικία από τους υπόλοιπους αγωνιστές, κατέθεσε τη δική του μαρτυρία. Οταν πήγε στο Ιτζεδίν ήταν 14-16 χρονών. «Η αγάπη κι η στοργή που δόθηκε σε μας, ειδικά τους είκοσι δύο νέους, που ήρθαμε με την ίδια μεταγωγή, ήταν άλλο πράγμα! Διαπαιδαγωγηθήκαμε κι ελπίζω ότι γίναμε, όσοι ζούμε, καλύτεροι άνθρωποι. Ευχαριστώ πολύ το λαό των Χανίων, για τα όσα έχει κάνει για μας».

«Τους είχανε φέρει 28 άτομα από τις φυλακές της Κηφισιάς», που ήταν κάτι σαν αναμορφωτήριο, αλλά στην πραγματικότητα διαφθορείο, μας εξηγεί ένας από τους μεγαλύτερους. «Αλλά εδώ έγιναν άλλοι άνθρωποι. Γι' αυτό κι ήθελαν να τους πάρουν από δω. Ομως συνέβη το εξής: τους είχαν στο ισόγειο του 5ου θαλάμου. Τους φώναζαν έναν έναν, αλλά ένας ένας που έβγαινε έπαιρνε φόρα, έδινε μια κουτουλιά στον τοίχο κι έπεφτε κάτω αναίσθητος. Αυτό συνέβαινε στους περισσότερους, μέχρι που σπάσανε οι φύλακες και σταματήσανε. Τότε τελείωσε η ιστορία» και τα νέα αυτά παιδιά μείνανε στο «σχολείο» του Ιτζεδίν.

«Και βοήθησε πολύ σύντροφοι και συντρόφισσες η συμπαράσταση των συντρόφων που ήταν από μέσα», συμπληρώνει ο νεότερος σύντροφος. «Καλά. Αυτό ήταν υποχρέωσή τους» απαντάει ο μεγαλύτερος.

Οι πρώην κρατούμενοι δε σταματούσαν να μιλούν για τη βοήθεια που τους πρόσφερε ο απλός κόσμος. «Οι οργανώσεις του Κόμματος είχαν χτυπηθεί - λέει ο Βαγγέλης Βολουδάκης - υπήρχαν όμως και οι οργανώσεις οι κοινωνικές, οι θρησκευτικές, που δε μας ξέρανε καθόλου. Ποτέ δεν είδαμε ένα κουλουράκι από την εκκλησιά»!

Ο Δεσπότης (συνεργάτης των Γερμανών καθώς λένε), ένας ψάλτης κι οι παπάδες που πήγαν μια φορά δήθεν να τους εξομολογήσουν, μοναδικό σκοπό είχαν να τους πείσουν να κάνουν δήλωση. Εφυγαν, όμως, «σα βρεγμένες γάτες»!

«Υπήρχε το Λύκειο των Ελληνίδων. Ε, δεν είδαμε μια φορά να μας στείλουνε κουλουράκι! Ομως τότε, είχε γίνει ντόρος στα Χανιά με το Λύκειο των Ελληνίδων που είχε στείλει τα κορίτσια του στον 6ο Στόλο που είχε έρθει για ψυχαγωγία... Ολα αυτά σε αντίθεση με τον απλό κόσμο».

Και η ηρωική Κατίνα Τσιχλάκη, από την ομάδα των συγγενών, πάνω από 90 χρονών σήμερα, μιλάει για τις δυσκολίες που αντιμετώπιζε αυτός ο απλός κόσμος: «Μας κυνηγούσανε. Μας είχαν σαν τους μεγαλύτερους εχθρούς. Της μάνας του Βαγγέλη, οι φύλακες της ξετυλίγανε ακόμα και τις καραμέλες που έφερνε στο παιδί. Μας κάνανε του κόσμου τα βασανιστήρια και δε μας αφήνανε να μπούμε μέσα. Εύχομαι στον κόσμο να μην ξαναδεί ό,τι είδαμε».

Γιάννα ΣΤΡΕΒΙΝΑ

«Εδώ παιδί μου ήταν ο παππούς σου», έλεγε πριν την εκδήλωση ο πατέρας στο μικρό αγοράκι του, που δεν ήταν πάνω από πέντε χρόνών. Γι' αυτό το παιδάκι, και για τόσα άλλα παιδιά που πρέπει να γνωρίσουν πού ήταν οι παππούδες τους, πρέπει οι φυλακές να γίνουν μνημείο. Πρέπει αυτά τα παιδιά μεγαλώνοντας, να γνωρίσουν τι ήταν το Ιτζεδίν, η Γυάρος, η Λέρος, ο Ωρωπός, τα κολαστήρια όπου μαρτύρησε ο δημοκρατικός λαός μας.