Ποιος είναι ο ρόλος του δασκάλου; Ποιος είναι ο ρόλος του καλλιτέχνη, της ίδιας της τέχνης; Από πού αντλεί την έμπνευσή του ένας καλλιτέχνης, σε ποιον απευθύνεται; Με ποια μέτρα και σταθμά κρίνεται ένα έργο τέχνης;

Το περιστατικό αντικομμουνιστικής επίθεσης που δέχτηκε φοιτητής της Ανωτάτης Σχολής Καλών Τεχνών από καθηγητή του, επειδή «τόλμησε» να απεικονίσει ένα νέο φοιτητή και εργαζόμενο να διαβάζει τον «Ριζοσπάστη», στέκεται αφορμή για να ανοίξει μια συζήτηση για όλα τα παραπάνω ζητήματα. Πυροδοτεί την τοποθέτηση καλλιτεχνών, εικαστικών, καλλιτεχνών - δασκάλων γιατί είναι μεγάλο το κεφάλαιο που ανοίγει, δεν περιορίζεται στον έναν ή τον άλλο εκπαιδευτικό που, εκμεταλλευόμενος την εξουσία που του παρέχει η θέση του, ασκεί πίεση στους νέους προκειμένου να δεχτούν τη δική του άποψη. Αλλωστε, μόλις τις τελευταίες δέκα μέρες, έργα του Πικάσο χαρακτηρίζονται από «ιθύνοντες» εκπαιδευτικούς «άσεμνα» και απαγορεύουν την επίσκεψη μαθητών στη σχετική έκθεση. Πριν λίγες μέρες, άλλοι «ιθύνοντες» της εκπαίδευσης απαγορεύουν την παρακολούθηση του έργου του Τ. Γουίλιαμς «Λεωφορείον ο πόθος». Τα περιστατικά σκοταδιστικής παρέμβασης στην εκπαίδευση πληθαίνουν...

Στο πλαίσιο αυτό, ανοίγει η συζήτηση για τη σχέση δασκάλου και μαθητή. Μια σχέση συνεχώς ανατροφοδοτούμενη και από τις δυο πλευρές. Με το δάσκαλο να έχει ρόλο όχι αυθεντίας, όχι επιβολής, αλλά παραίνεσης για να ανακαλύψει ο μαθητής περισσότερα, να κάνει βήματα μπροστά. Η αξία του δασκάλου μετριέται στο πόσα βήματα πιο μπροστά από αυτόν θα κάνουν οι μαθητές του, πόσο καλύτεροι από εκείνον θα γίνουν. Οχι αν θα γίνουν σαν κι εκείνον. Αλλά αν θα αναπτύξουν τη δική τους προσωπικότητα, τη δική τους σκέψη και κρίση, τη δική τους κλίση, επιστήμη και τέχνη.

Στη σημερινή συγκυρία, με τα αντιδημοκρατικά μέτρα να πολλαπλασιάζονται και να απλώνουν τα πλοκάμια τους για να πνίξουν κάθε δικαίωμα έκφρασης, αγώνα, διεκδίκησης, ονείρων, τέτοια περιστατικά αποκτούν ιδιαίτερη σημασία. Γιατί δεν προκύπτουν από παρθενογένεση. Υποκινούνται και υποθάλπονται από μια βάρβαρη πολιτική, από το εκμεταλλευτικό σύστημα, που θέλοντας να διασφαλίσει τη βιωσιμότητά του επιτίθεται βίαια στο λαό και τη νεολαία. Με συκοφάντηση του πραγματικά νέου και πρωτοπόρου. Με λογοκρισία και ποινικοποίηση της αγωνιστικής φωνής. Οπως καίγανε τα προοδευτικά βιβλία... Οπως λογοκρίνανε τα επαναστατικά τραγούδια... Οπως δέχονταν στα πανεπιστήμια φοιτητές ανάλογα με τα πιστοποιητικά κοινωνικών φρονημάτων...

Το πραγματικά νέο και πρωτοπόρο το φοβούνται πάντα οι πιο οπισθοδρομικές φωνές. Και το παρουσιάζουν ως παλιό και ξεπερασμένο, για να αυτοπροβληθούν ως προοδευτικοί. Μα είναι οι πράξεις και η στάση που αποκαλύπτουν αν πράγματι κανείς είναι προοδευτικός ή όχι. Αλλωστε είναι σαφής η τοποθέτηση: «Αντικομμουνισμός ίσον σκοτάδι».

Αναδεικνύεται έντονα το καθήκον του δασκάλου να αντιστέκεται, να λειτουργεί ως παράδειγμα στους μαθητές, οι οποίοι μεγαλώνουν σε έναν κόσμο χειρότερο. Με τα δικαιώματά τους να βάλλονται, με τη σκέψη τους να στρέφεται σε κανάλια ιλουστρασιόν παρακμής και στιλιζαρισμένης υποταγμένης στάσης ζωής.

Με αφορμή το περιστατικό στην ΑΣΚΤ, τη γνώμη τους εκφράζουν οι: Εύα Μελά, ζωγράφος, πρόεδρος του Επιμελητηρίου Εικαστικών Τεχνών Ελλάδας και βουλευτής του ΚΚΕ, Χαράλαμπος Δαραδήμος, γλύπτης και πρόεδρος του Οργανισμού Διαχείρισης Εργων Εικαστικών Τεχνών και Εφαρμογών τους (ΟΣΔΕΕΤΕ), Βαγγέλης Δημητρέας, ζωγράφος και καθηγητής στο Τμήμα Εικαστικών και Εφαρμοσμένων Τεχνών του Αριστοτέλειου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, Γιώργης Βαρλάμος, ζωγράφος - χαράκτης, Κώστας Ρόθος, γλύπτης και καθηγητής στο ΤΕΙ Αθήνας, Κυριάκος Ρόκος, γλύπτης και καθηγητής στο ΤΕΙ Αθήνας.

Πάνε τώρα κάπου 28 χρόνια που «φόρτωσα» στον εαυτό μου ακόμα μια ιδιότητα. Την ιδιότητα του δασκάλου.

Δε με νοιάζει, αν κάποιος που δε με ξέρει, σκεφτεί ότι γαντζώθηκα σε μια καρέκλα για να λύσω κάποιο πρόβλημά μου.

Εκείνο που μετράει για μένα, πάνω απ' όλα, είναι το αλισβερίσι μεταξύ δασκάλου και μαθητή. Το να δίνεις και να παίρνεις. Να μια σχέση, που δε γεννιέται «κατόπιν ωρίμου σκέψεως». Στο κάτω - κάτω, ποιος είναι αυτός που κρίνει ποιον και πώς, σαν ικανότερο για την τέλεση του ιερού μυστηρίου της αμοιβαίας προσφοράς; Πες πως υπάρχει ο τρόπος, η μέθοδος κρίσης. Από κει και πέρα τι γίνεται; Γίνεσαι αυθεντία σε όλα και «διδάσκεις» καθ' έδρας; Μήπως νομίζεις ότι απευθύνεσαι σε πρόβατα επιβάλλοντάς τους τη μοναδική αλήθεια που είναι η δικιά σου;

Οπως και να το κάνουμε οι ρόλοι του δάσκαλου και του μαθητή είναι φανερά διακριτοί. Συμπορεύονται, αφήνοντας όμως την πρωτοβουλία κίνησης στο μαθητή. Τον σέβεσαι για να σε σεβαστεί κι εκείνος. Τον ακολουθείς, γιατί η ζωή του είναι πιο δύσκολη από τη δικιά σου, αλλά και πολύ πιο πλούσια από όνειρα απ' τη δικιά σου.

Ο ρόλος σου; Αυτό που κάνει ο υαλοκαθαριστήρας στο παρμπρίζ του αυτοκινήτου. Κάνει το μαθητή να βλέπει καλύτερα το δικό του δρόμο. Εφτασα τα 63 μου χρόνια και κάθε φορά, αντικρίζοντας τους μαθητές μου, αναρωτιέμαι αν τους έχω δώσει κάτι κι εγώ, απ' όσα εκείνοι μου έδωσαν.

Από όσα διαβάσαμε δυσοίωνα και λυπητερά, μέσα από τα αστραπόβροντα των αφορισμών του λέκτορα της Σχολής Καλών Τεχνών, τις απαξιώσεις και τους ενταφιασμούς των αγώνων και των συμβόλων της ιστορίας του λαού μας, αναδύθηκαν, σε πείσμα της νοοτροπίας και της συμπεριφοράς του, δύο αλήθειες:

Η ιδιότητα - παρουσία «δάσκαλος» δεν απονέμεται από εκλεκτορικά σώματα, ούτε επιβάλλεται με υπουργικές αποφάσεις και πρωτόκολλα, πολύ περισσότερο δε με απειλές. Αποδίδεται από τους ίδιους τους μαθητές κι αποτελεί τίτλο τιμής που δεν αναγράφεται στις επαγγελματικές κάρτες και στις ταμπέλες καριέρας. Είναι πνοή που ξεπηδάει από τα φύλλα του νου και της καρδιάς και σαν πνοή γίνεται ιδιότητα, λέξη και ιστορία.

Οσο για τους ποιητές και τους μουσικούς που τους απαξιώνει ως ξεπερασμένους και μαζί μ' αυτούς κι όσους ακόμα επιμένουν να τους τραγουδούν, η ίδια η συμπεριφορά του ανατροφοδοτεί την ανάγκη για τη συνεχή παρουσία τους.

... κι έτσι σαν μήνυμα, απόκριση και συχώριο, επειδή «τελικά η ομορφιά θα νικήσει» του αφιερώνω το τραγούδι του Μάνου Λοΐζου, ειδικά την τελευταία στροφή του: «Τα αρχινημένο σύνθημα πάντα μου μένει/ Οποτε ακούω από τότε ακορντεόν/ Κι έχει σαν στάμπα τη ζωή μου σημαδέψει/ Δε θα περάσει - δε θα περάσει ο φασισμός».

Ο παππούς Σωκράτης, που γεννήθηκε σ' αυτόν τον τόπο που ζούμε, την Ελλάδα, έλεγε: «Δεν ασχολούμαι με τίποτα άλλο περισσότερο από το να γυρίζω εδώ κι εκεί για να σας κάνω, γέρους και νέους, να καταλάβετε ότι η μεγαλύτερη φροντίδα σας δεν έχει σχέση με το σώμα ή τα πλούτη, αλλά με την ψυχή σας, για να γίνει λαμπρή».

Θυμάμαι το σχολειό, που μαθαίναμε αυτά ακριβώς που μας μάθαινε ο παππούς ο Σωκράτης, λεγόταν Σχολή Καλών Τεχνών. Εκεί, σε κάποιο εργαστήριο, ευτύχησα να περάσω κάμποσα χρόνια (14 ακριβώς), κοντά σ' ένα φωτισμένο δάσκαλο, σε μια ατμόσφαιρα ζεστή, γεμάτη αγάπη. Η κάθε μέρα πιο γεμάτη από την προηγούμενη, με ακούσματα θαυμαστά, σοφά και πρωτόγνωρα, που με έκαναν να αγαπώ, όλο και πιο πολύ, αυτό που αποφάσισα να ακολουθήσω σ' όλη μου τη ζωή, την τέχνη. Εκεί έμαθα το τι θα πει αρετή, τι θα πει ήθος, τι θέση έχει μέσα στον κόσμο που ζούμε ο πνευματικός πλούτος και πώς η πραγματική ομορφιά του ανθρώπου, είναι ο ψυχικός του κόσμος. Εμαθα πως η ελευθερία δεν έχει καμιά σχέση με την ασυδοσία, πως η μόρφωση όσο πολλή και να 'ναι ποτέ δεν είναι αρκετή... Εμαθα ακόμη πως ο αποδέκτης αυτών όλων που μαθαίναμε ήταν ο λαός μας, στον οποίο οφείλουμε να δώσουμε μια ανάσα στην κουραστική μέρα του και το κυνήγι του ψωμιού, το βασικό αγαθό του βίου μας, που δεν ήταν υπόθεση εύκολη ποτέ, και ακόμη γιατί είχε ίδια δικαιώματα που έχουν όλοι οι άνθρωποι στον πολιτισμό.

Ο κόσμος αλλάζει, και σήμερα σχεδόν όλοι έχουν σαν μοναδική απασχόληση και ιδανικό, τη συσσώρευση χρήματος με κάθε τρόπο και έφτασε να μεταχειρίζεται μέτρα άδικα και κακούργα. Στις μέρες μας, η κατάρα αυτή γιγαντώθηκε, διαστρεβλώθηκε πέρα για πέρα το νόημα του αθλητισμού, γέμισε ο κόσμος γυμναστήρια για να 'μαστε ικανοί να αντιμετωπίζουμε τους εχθρούς, γιατί μόνο τέτοιοι υπάρχουν πια.

Τα γυμναστήρια του μυαλού, που μας μάθαιναν κάποτε να γινόμαστε άνθρωποι, υπάρχουν, μα εκεί δε διδάσκεται πλέον η ανθρωπιά. ΝΤΡΟΠΗ!

Το φαινόμενο του αντικομμουνισμού που εμφανίστηκε στην Ανώτατη Σχολή Καλών Τεχνών, αν και μεμονωμένο, θέτει πολλά ερωτήματα. Ποιο είναι το όριο ανάμεσα στην «ελεύθερη έκφραση ιδεών» του καθηγητή -εν προκειμένω- και στην αντικομμουνιστική προπαγάνδα από θέση ισχύος απέναντι σε έναν εξεταζόμενο σπουδαστή;

Και βέβαια υπάρχει έλλειμμα δημοκρατίας όταν οι ιδέες δεν εκφράζονται στο πλαίσιο μιας ελεύθερης ιδεολογικής αντιπαράθεσης, αλλά στη διάρκεια της καλλιτεχνικής αξιολόγησης της δουλειάς του σπουδαστή, ο οποίος είναι ο αδύνατος πόλος της σύγκρουσης. Το επιτρέπει αυτό το λειτούργημα του εκπαιδευτικού, ο ρόλος του δασκάλου; Οχι βέβαια.

Και παρόλο που η ιδεολογία ενυπάρχει στην αισθητική των καλλιτεχνικών έργων και είναι σύμφυτη με την αισθητική κρίση, είναι τουλάχιστον αδόκιμο επιστημονικά το να κρίνονται από ένα δάσκαλο αυτά καθαυτά τα περιγραφικά στοιχεία του έργου (όπως λ.χ. η θεματολογία του). Ενα εικαστικό έργο κρίνεται κατά τη διάρκεια της εκπαιδευτικής διαδικασίας από τα μορφολογικά στοιχεία του (που άλλωστε μόνο αυτά «θεραπεύονται» από τη διδασκαλία) και από το κατά πόσο αυτά εξυπηρετούν την όποια πρόθεση του ζωγράφου - σπουδαστή. Πρόθεση, που οφείλει ο δάσκαλος να σεβαστεί. Κάθε άλλη προσέγγιση είναι και αντιεπιστημονική και ύποπτη.

Οι ίδιοι οι σπουδαστές πρέπει όχι μόνο να αντικρούσουν την αντικομμουνιστική επίθεση, αλλά με αγωνιστική στάση, με την πάλη τους, να διεκδικήσουν το δικαίωμα στη γνώση. Γνώση για την Τέχνη, την κοινωνία και τους νόμους της, γνώση που είναι συνυφασμένη με τον αγώνα των εργαζομένων για μια καλύτερη ζωή, για τον άλλο πολιτισμό, το σοσιαλισμό.

Η τέχνη μπορεί να έχει και μία κοινωνικοπολιτική λειτουργία; Αν ναι, με ποιο τρόπο; Νομίζω ότι έχουν ήδη απαντήσει με το έργο τους σ' αυτή την ερώτηση καλλιτέχνες όπως: Γκόγια, Πικάσο, Φ. Λεζέ, Κίνχολζ, η ισπανική ομάδα «Χρονικά», κ.ά. Δεν ξέρω καλλιτέχνες ή ειδικούς της τέχνης, που να αρνούνται ότι οι παραπάνω καλλιτέχνες έκαναν και κοινωνικοπολιτική τέχνη. Κάποιοι παρατηρούν ότι πραγματικά αυτοί οι καλλιτέχνες έκαναν κοινωνικοπολιτική τέχνη, αλλά με την αναγκαία υψηλή αισθητική ποιότητα. Ο χαρακτηρισμός «αισθητική ποιότητα» είναι εύστοχος, αλλά δυστυχώς ταυτόχρονα προσδιορίζεται δύσκολα. Νομίζω, μια ερμηνευτική προσέγγιση, στενότερη βέβαια, αυτού που ονομάζουμε ποιότητα μπορούμε να πούμε ότι είναι η αντιστοιχία ανάμεσα στο θέμα του έργου και στη μορφοπλαστική του διατύπωση. Είναι σχεδόν κοινός τόπος ότι απαιτείται επαρκής γνώση της καλλιτεχνικής «γλώσσας», αλλά και δημιουργική χρησιμοποίησή της. Οι καλλιτέχνες εμπλέκονται και αυτοί ποικιλοτρόπως στην κοινωνικοπολιτική κατάσταση, ακόμα και όταν το αρνούνται. Οι δημιουργικές αφετηρίες μπορεί να είναι πολλών ειδών, αλλά συνήθως είναι σύνθετες. Μερικά κοινωνικά και πολιτικά, με την ευρύτερη έννοια, στοιχεία, είναι ενδογενή στην τέχνη, αλλά συχνά είναι εμμεσοποιημένα και δυσανάγνωστα.

Αρκετοί καλλιτέχνες αισθάνονται μερικές φορές την ανάγκη να προχωρήσουν σε μια άμεση πολιτικοποίηση του έργου τους («Γκουέρνικα»). Αυτό είναι απόλυτα θεμιτό και χρήσιμο, πρέπει όμως να αναζητηθεί και να βρεθεί η μορφοπλαστική καταλληλότητα, η εκφραστική αξιοπιστία.

Μέσα σε αυτή την καπιταλιστική βαρβαρότητα, όπου τα μεγάλα εγκλήματα διαπράττονται μερικές φορές με προσχήματα, και άλλοτε χωρίς κανένα πρόσχημα, πολλοί καλλιτέχνες εξοργίζονται και κατανοούν ότι δεν μπορούν να παρακολουθούν παθητικά αυτή την κατάσταση και παρεμβαίνουν όπως μπορούν και με το έργο τους. Σήμερα, ακόμα και στις μεγάλες διεθνείς καλλιτεχνικές εκδηλώσεις (Μπιενάλε της Βενετίας, Σάο Πάολο, Κάσελ κ.ά.) συχνά παρουσιάζονται τέτοια έργα. Στη Βενετία το 1966, είχε βραβευτεί το έργο της Βάσως Κατράκη, καθώς και του Ισπανού Γενοβέζ, με έντονα κοινωνικοπολιτικά χαρακτηριστικά. Υπάρχουν και πρόσφατα παραδείγματα.

Με αφορμή το συμβάν στη Σχολή Καλών Τεχνών, θα έλεγα ότι κανένας δεν πρέπει να παρεμποδίζει, με τον ένα ή τον άλλο τρόπο, αισθητικο - ιδεολογικές επιλογές των σπουδαστών, ή να κατακεραυνώνει όποιους νομίζει ότι αποτυγχάνουν στις επιλογές τους. Απεναντίας, πρέπει να συζητά μαζί τους, θα έλεγα μάλιστα, με σαφήνεια, ευγένεια και σεβασμό για τον τρόπο που προσπαθούν να υλοποιήσουν την επιλογή τους, ή προτείνοντας ενδεχομένως εναλλακτικές λύσεις, χωρίς όμως να επιβάλει καμιά.

Ανοιχτή Επιστολή προς όλους τους Β.Β.

Αγαπητέ συνάδελφε

Νομίζετε ότι η ιδεολογία, ο τρόπος ζωής, η δράση, η αντίδραση, η μέθοδος για την αντιμετώπιση όλων αυτών, δεν είναι θέματα, αφετηρίες για να προβληματιστεί ένας νέος καλλιτέχνης με το έργο του;

Δεν έχετε δει χιλιάδες νέους να γεμίζουν γήπεδα, στάδια, μεγάλους δρόμους και πλατείες με το «Ριζοσπάστη», τα πανό, τα σύμβολά τους, τις σημαίες τους, διαδηλώνοντας και απαιτώντας έναν άλλο τρόπο ζωής, έναν άλλο κόσμο;

Συνάδελφε, το γνώριζες ότι ένας από τους χιλιάδες νέους ήταν ο εκκολαπτόμενος καλλιτέχνης, όταν προσπάθησες να του αφαιρέσεις το δικαίωμα να εκφραστεί εικαστικά με τα δικά του σύμβολα. Γιατί τόσο μένος για τα σύμβολα αγαπητέ συνάδελφε;

Αν το συγκεκριμένο έργο είχε άλλα σύμβολα, θα στεκόσαστε ευλαβικά μπροστά του; Εσείς, συνάδελφε, δεν έχετε σύμβολα; Εχετε, όμως τα κρύβετε. Την ώρα εκείνη, τούτο δεν το καταφέρατε και τ' αποκαλύψατε. Νιώσατε δέος απέναντι στον ΚΝίτη Νικόλα Κιτνερίδη, που είχε το θάρρος να κάνει αυτό που εσείς δε θα καταφέρετε ποτέ να πράξετε. Τολμήσατε, μάλιστα, να μικρύνετε το ανάστημα κομμουνιστών καλλιτεχνών, που ήταν και είναι παρακαταθήκη και παράδειγμα στους νέους.

Ο αντικομμουνισμός σας, συνάδελφε, ήταν αυτός που βγήκε. Αναφέρεστε στον ιδρώτα των πλουσίων και χλευάζετε τη γενιά των 700 ευρώ, που «χαλάει τα λεφτά της στο Μπουρνάζι». Ντροπή! Η ιστορία διδάσκει: «Αντικομμουνισμός = Σκοτάδι».