Αποτελεί ταυτόχρονα και δείκτη ωρίμανσης της συνείδησης της ελληνικής αστικής τάξης. Αυτό γίνεται φανερό από το ότι είναι η πρώτη φορά³ που εισάγονται συγκεκριμένες προτάσεις υπό τη μορφή αστικού Συντάγματος, που ως προϊόν αστικής επανάστασης «καθορίζει τις αρχές του νομικού και πολιτικού συστήματος κάθε αστικού κράτους, προσδιορίζει τη μορφή του πολιτεύματος, τον τρόπο και τα όργανα άσκησης της καπιταλιστικής εξουσίας»⁴.

Η κατάθεση ενός τέτοιου προβληματισμού αφενός μεν επιβεβαιώνει την «πάλη για την αποκρυστάλλωση της οικονομικής δύναμης της αστικής τάξης στο επίπεδο της πολιτικής εξουσίας»⁵, αφετέρου δε και σε ό,τι αφορά το περιεχόμενο των προτάσεων αυτών, επιβεβαιώνει το γεγονός ότι το κράτος είναι όργανο κυριαρχίας μιας ορισμένης τάξης, προϊόν και εκδήλωση ανειρήνευτων ταξικών αντιθέσεων και όχι ένας «ουδέτερος» μηχανισμός που δήθεν «συμφιλιώνει» τις τάξεις⁶.

Η «Νέα Πολιτική Διοίκησις» είναι εμπνευσμένη, αλλά σε καμιά περίπτωση δεν είναι αντιγραφή, τόσο από τα κείμενα του πλέον προχωρημένου τμήματος της αστικής τάξης της Γαλλίας, των Ιακωβίνων, όσο και από ολόκληρη την αστική επαναστατική φιλολογία από τον 16ο ακόμα αιώνα.

Της έκδοσης του επαναστατικού φυλλαδίου είχε προηγηθεί η έκδοση τμημάτων του έργου «Νέος Ανάχαρσις», το οποίο συνδέεται με το επαναστατικό εκδοτικό πρόγραμμα του Ρήγα. Επίσης το 1797 ο Ρήγας είχε τυπώσει και ένα «Στρατιωτικόν Εγκόλπιον», το οποίο έγινε γνωστό από τα πρακτικά της ανάκρισης του ιδίου και των συνεργατών του⁷. (...)

Το πρώτο μέρος του επαναστατικού φυλλαδίου του Ρήγα με τον τίτλο «Υπέρ των νόμων και της πατρίδος - Ελευθερία Ισότης Αδελφότης» αποτελεί διακήρυξη της ανεξαρτησίας από τον οθωμανικό φεουδαρχικό ζυγό. Στη διακήρυξη ο Ρήγας περιλαμβάνει όλα τα Βαλκάνια και τη Μικρά Ασία και απευθύνεται σε όλους τους λαούς, χωρίς να τους ξεχωρίζει βάσει θρησκευτικών κριτηρίων (όπως γινόταν στην Οθωμανική Αυτοκρατορία), αλλά τους αντιμετωπίζει ως καταπιεζόμενους που έχουν χρέος να ανατρέψουν την οθωμανική εξουσία⁸.

Το δεύτερο μέρος του επαναστατικού φυλλαδίου αφορά στα «Δίκαια του Ανθρώπου» και στο «Σύνταγμα» του πολιτεύματος του Ρήγα.

Ενα από τα πλέον σημαντικά άρθρα του κειμένου είναι το 2ο, όπου θεωρεί ως «φυσικό δίκαιο» την ατομική ιδιοκτησία στα μέσα παραγωγής και στο προϊόν της εργασίας. Πάντως, στο άρθρο 16 του ίδιου κειμένου ο Ρήγας αναφέρεται μόνο στο «δίκαιο του να εξουσιάζη καθένας ειρηνικώς τα υποστατικά του», χωρίς να θεωρεί την ιδιοκτησία «φυσικό δίκαιο».

Με το άρθρο αυτό, ο Ρήγας, παρά τις κάποιες αντιφάσεις, υιοθετεί τη «Διακήρυξη των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου και του Πολίτη» που υιοθέτησε η Συμβατική Συνέλευση στη Γαλλία, το 1793, η οποία θωρακίζει ολόπλευρα τις καπιταλιστικές σχέσεις παραγωγής και αποκαλύπτει τον ταξικό χαρακτήρα του αστικού καθεστώτος, που, όπως και τα προηγούμενα εκμεταλλευτικά συστήματα, θεωρεί ότι οι καπιταλιστικές σχέσεις παραγωγής είναι «φύση» του ανθρώπου⁹.

Πρέπει να αναφέρουμε ότι η Συμβατική Συνέλευση είχε απορρίψει την πρόταση του Ροβεσπιέρου, ο οποίος ήταν αντίθετος στο να θεωρείται η ιδιοκτησία φυσικό δικαίωμα.

Αλλά ακόμα πιο σημαντικό άρθρο είναι το 35ο, με το οποίο ο Ρήγας τονίζει ότι «όταν η διοίκησις βιάζη, αθετή, καταφρονή τα δίκαια του λαού και δεν εισακούη τα παράπονά του, το να κάμη τότε ο λαός, ή κάθε μέρος του λαού, επανάστασιν, ν' αρπάξη τα άρματα και να τιμωρήση τους τυράννους του, είναι το πλέον ιερόν απ' όλα τα δίκαιά του και το πλέον απαραίτητον απ' όλα τα χρέη του»¹⁰.

Το άρθρο αυτό είναι ανάλογο του αντίστοιχου άρθρου της Διακήρυξης που είχε υιοθετήσει η Συμβατική Συνέλευση στη Γαλλία το 1793 και η οποία ήταν πολύ πιο «προχωρημένη» από την πρώτη Διακήρυξη του 1789¹¹.

Στο «Σύνταγμα» του πολιτεύματος του Ρήγα σημαντικό είναι το πρώτο άρθρο: «Η Ελληνική Δημοκρατία είναι μία με όλον οπού συμπεριλαμβάνει εις τον κόλπο της διάφορα γένη και θρησκείας, δεν θεωρεί τας διαφοράς των λατρειών με εχθρικόν μάτι, είναι αδιαίρετο, με όλον όπου ποταμοί και πελάγη διαχωρίζουν τες επαρχίες της, αι οποίαι όλαι είναι ένα συνεσφιγμένον αδιάλυτον σώμα»¹².

Με το άρθρο αυτό καθώς και με άλλα¹³ ο Ρήγας θέτει με ένα πολύ «προχωρημένο» βήμα τους νέους όρους κοινωνικοοικονομικής οργάνωσης που ήταν αναγκαίοι για την ανερχόμενη αστική τάξη.

Στη σκέψη του αποτυπώνεται και η κατάσταση που επικρατούσε στα Βαλκάνια, με την άνοδο των αστικών τάξεων, προετοιμασία αστικών επαναστάσεων και εκδήλωση αποσχιστικών τάσεων από την Οθωμανική Αυτοκρατορία, αλλά και η τάση του πιο προχωρημένου τμήματος της ελληνικής αστικής τάξης - των Ελλήνων κεφαλαιοκρατών των θαλάσσιων μεταφορών, πλοιοκτητών και εμπόρων, που «είχαν ως βασικό στόχο την ισχυροποίησή τους στις διεθνείς αγορές και είχαν διαμορφώσει φιλελεύθερη κοσμοπολίτικη σκέψη, λόγω της αντικειμενικής ταξικής θέσης τους, που δεν περιοριζόταν στις περιοχές με ελληνικούς πληθυσμούς»¹⁴.

Το σημαντικό είναι ότι ο Ρήγας - και αυτό μαζί με άλλα τον αναδεικνύει ως πρωτοπόρο της αστικής επανάστασης - «σαρώνει» κάθε φεουδαρχικό υπόλειμμα εσωστρέφειας, τοπικισμού, «ιδιομορφιών» και κλειστών «κοινοτήτων αίματος». Ο Ρήγας, ο οποίος ήταν και φανατικός υποστηρικτής του μη μοναρχικού πολιτεύματος¹⁵, θέτει την ενότητα των «πολιτών» στη βάση των καπιταλιστικών σχέσεων παραγωγής που αναπτύσσονταν και αποτελούσαν την υλική βάση για την προοδευτική της χειραφέτηση και συνειδητοποίηση ως τάξης με ιδιαίτερα συμφέροντα και σκοπούς που έφθαναν έως το επαναστατικό γκρέμισμα της φεουδαρχίας, το τσάκισμα του κράτους της και τη δημιουργία του αστικού κράτους (...)

Ο «Θούριος», που ήταν ένα «παμβαλκανικό εγερτήριο»¹⁶και ο οποίος χαράχτηκε στη μνήμη όλων των λαών των Βαλκανίων, αποτελεί το τρίτο μέρος του επαναστατικού πολιτικού φυλλαδίου του Ρήγα, ο οποίος επέλεξε τον αρχαιοελληνικό αυτό όρο για τον ορμητικό, μαινόμενο και πολεμικό, προκειμένου να «προσδιορίσει την ψυχική διάθεση που επιδιώκει να καλλιεργήσει με αυτό», ενώ ταυτόχρονα «εμφανίζεται ως συγκεκριμένη και απτή αναφορά στις ιστορικές και πολιτικές συνθήκες της κοινωνίας την οποία απέβλεπε να εξεγείρει σε επανάσταση ο Ρήγας»¹⁷.

Τα πολιτικά κείμενα του Ρήγα διοχετεύθηκαν από τη Βιέννη προς τις κοινότητες της βαλκανικής διασποράς σε όλη την Ευρώπη. Το 1798 έφθασαν αντίτυπα και στην Κωνσταντινούπολη, στη Σμύρνη και από εκεί πιθανόν στην Κρήτη και άλλα νησιά.

Ο Πατριάρχης Γρηγόριος Ε' αντέδρασε αμέσως και εξέδωσε την εγκύκλιο «Διδασκαλία Πατρική», ενώ ζητούσε από τους κατά τόπους δεσπότες να κατάσχουν το επαναστατικό φυλλάδιο του Ρήγα. Στην εγκύκλιο του Πατριαρχείου απάντησε με το κείμενό του «Αδελφική Διδασκαλία» ο Α. Κοραής.

Ο κύριος όγκος των τυπωμένων επαναστατικών φυλλαδίων συσκευάστηκε σε κιβώτια και απεστάλησαν από τον Ρήγα στην Τεργέστη, που ήταν και το σημείο εκκίνησης για την επιστροφή του στην Ελλάδα. Τα κιβώτια ήταν προορισμένα να τα παραλάβει ο σύντροφος του Ρήγα, Αντώνης Κορωνιός, ο οποίος όμως έλειπε για δουλειές στην Ιστρία. Ο συνεργάτης του Κορωνιού, Δημήτριος Οικονόμου, παρότι είδε ότι τα κιβώτια δεν ανήκαν σε αυτόν, τα παρέδωσε στις αυστριακές αρχές. Λίγες μέρες μετά έφθασαν στην Τεργέστη ο Ρήγας και ο Χριστόφορος Περραιβός. Ο Ρήγας συνελήφθη στις 19 Δεκέμβρη 1797, υποβλήθηκε σε ανάκριση, στα τέλη Δεκέμβρη 1797 επιχείρησε να αυτοκτονήσει, νοσηλεύτηκε σοβαρά τραυματισμένος και ακολούθησε μεταγωγή του στη Βιέννη στις 14 Φλεβάρη 1798.

Στη Βιέννη είχαν συλληφθεί και άλλοι σύντροφοι του Ρήγα και μετά το τέλος των ανακρίσεων και μετά από συνεννόηση με τον Σουλτάνο, όσοι συλληφθέντες ήταν Οθωμανοί υπήκοοι απελάθηκαν στην Οθωμανική Αυτοκρατορία, ενώ οι υπόλοιποι απελάθηκαν στην Αυστροουγγαρία.

Ο Περραιβός είχε γαλλική υπηκοότητα και παρότι είχε διαταχθεί και αυτού η σύλληψη και μεταφορά στη Βιέννη μαζί με τον Ρήγα, κατόπιν υπόδειξης του Γάλλου προξένου στην Τεργέστη, αναχώρησε για την Κέρκυρα.

Ο Ρήγας Βελεστινλής και οι Ευστράτιος Αργέντης, Δημήτριος Νικολίδης, Αντώνιος Κορωνιός, Ιωάννης Καρατζάς, Θεοχάρης Γεωργίου Τουρούντζιας, Ιωάννης Εμμανουήλ και ο αδελφός του Παναγιώτης Εμμανουήλ, ως υπήκοοι της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, παραδόθηκαν στις 10 Μάη 1798 στους Τούρκους του Βελιγραδίου και φυλακίστηκαν στον Πύργο Νεμπόισα στο Βελιγράδι. Εκεί, ύστερα από διαρκή βασανιστήρια, στραγγαλίστηκαν και τα σώματά τους ρίχτηκαν στον Δούναβη στις 24 Ιούνη 1798.

Οπως αναφέρει ο Π. Κιτρομηλίδης, «ο φόβος λόγω της σύλληψης και της εκτέλεσης του Ρήγα και η ενεργός εκστρατεία της Εκκλησίας εναντίον των ιδεών του είχε ως αποτέλεσμα την εξαφάνιση όλων των αντιτύπων του επαναστατικού φυλλαδίου που κυκλοφορούσε παράνομα εντός της οθωμανικής επικράτειας». Το επαναστατικό φυλλάδιο του Ρήγα δεν απασχόλησε τους μελετητές επί δεκαετίες, ενώ το πιστότερο προς το αρχικό έντυπο του Ρήγα θεωρείται το «Χειρόγραφο των Κυθήρων», που ανήκει από το 1998 στη Συλλογή Χειρογράφων της Βιβλιοθήκης της Βουλής¹⁸.

Ο Ρήγας Βελεστινλής υπήρξε η μεγαλύτερη επαναστατική φυσιογνωμία των Βαλκανίων τον 18ο και 19ο αιώνα. Ο επαναστάτης με το πλατύ διαφωτιστικό έργο και τη θυελλώδη δράση κέρδισε με το αίμα του τον τίτλο του «αοιδίμου», δηλαδή εκείνου που αξίζει να τραγουδιέται και το όνομά του να είναι άρρηκτα δεμένο με τους επαναστατικούς θούριους των λαών.

• Το παρόν αποτελεί απόσπασμα ενός εκτενέστερου άρθρου. Μπορείτε να το διαβάσετε ολόκληρο στο portal «902.gr».

Παραπομπές

1. Δοκίμιο Ιστορίας του ΚΚΕ (1918 - 1939), Α1 Τόμος, σελ. 127, εκδ. «Σύγχρονη Εποχή»

2. Βουλή των Ελλήνων: «Ρήγα Βελεστινλή Απαντα τα σωζόμενα», Πέμπτος Τόμος, Εισαγωγή, Επιμέλεια, Σχόλια Πασχάλης Κιτρομηλίδης

3. Ο.π., σελ. 19

4. «Τα Συντάγματα της αστικής επανάστασης του 1821» - Μαρίνα Λαβράνου - «1821, η Επανάσταση και οι απαρχές του ελληνικού αστικού κράτους», Επιμέλεια: Τμήμα Ιστορίας της ΚΕ του ΚΚΕ, εκδ. «Σύγχρονη Εποχή»

5. Δοκίμιο Ιστορίας του ΚΚΕ (1918 - 1939), Α1 Τόμος, σελ. 39, εκδ. «Σύγχρονη Εποχή»

6. Φρ. Ενγκελς, «Η καταγωγή της οικογένειας, της ατομικής ιδιοκτησίας και του κράτους», εκδ. «Σύγχρονη Εποχή» και Β. Ι. Λένιν: «Κράτος και Επανάσταση», Απαντα, τ. 33, εκδ. «Σύγχρονη Εποχή»

7. Βουλή των Ελλήνων, ό.π., σελ. 139

8. «Ο λαός (...) όλοι όσοι στενάζουν υπό την δυσφορωτάτην τυραννίαν του οθωμανικού βδελυρωτάτου δεσποτισμού (...) όλοι λέγω, Χριστιανοί και Τούρκοι χωρίς κανέναν ξεχωρισμόν θρησκείας (...)». Βουλή των Ελλήνων, σελ. 33

9. Κ. Μαρξ - Φρ. Ενγκελς «Μανιφέστο του Κομμουνιστικού Κόμματος», εκδ. «Σύγχρονη Εποχή»

10. Βουλή των Ελλήνων, ό.π. Εισαγωγή, σελ. 44

11. Βλ. Walter Markov-Albert Soboul: «1789 Η Μεγάλη Επανάσταση των Γάλλων», εκδ. «Σύγχρονη Εποχή»

12. Βουλή των Ελλήνων, ό.π., σελ. 45

13. «Ο αυτοκράτωρ λαός είναι όλοι οι κάτοικοι του βασιλείου τούτου χωρίς εξαίρεσιν θρησκείας και διαλέκτου. Ελληνες, Βούλγαροι, Αλβανοί, Βλάχοι, Αρμένηδες, Τούρκοι και κάθε άλλον είδος γενεάς» ό.π., σελ. 48 (...)

14. Δοκίμιο Ιστορίας του ΚΚΕ (1918 - 1939), Α1 Τόμος, σελ. 122, εκδ. «Σύγχρονη Εποχή»

15. Για τη βασιλεία βλ. Δοκίμιο Ιστορίας του ΚΚΕ (1918 - 1939), Α1 Τόμος, σελ. 21, εκδ. «Σύγχρονη Εποχή»

16. Γ. Κορδάτος: «Ο Ρήγας Φεραίος και η Βαλκανική Ομοσπονδία» σελ. 198, εκδ. «Επικαιρότητα»

17. Βουλή των Ελλήνων, ό.π., σελ. 105 - 106

18. Ο.π., σελ. 22 - 30