«Ηρχισε χθες τας εργασίας του το συνέδριον του Κόμματός μας, του Σοσιαλιστικού Εργατικού Κόμματος της Ελλάδος. Για όσους παρίσταντο εις την συγκέντρωσιν αυτήν, όπου οι αντιπρόσωποι εξ όλων των άκρων της Ελλάδος, αντιπρόσωποι κατέχοντες θέσιν επίλεκτον μέσα εις τον εργατικόν κίνημα της χώρας, εκίνησαν και ήλθον διά να αντιπροσωπεύσωσι τα τμήματά των εις το συνέδριον τούτο του Κόμματος, που εκπροσωπεί την πολιτικήν εκδήλωσιν της εργατικής τάξεως της Ελλάδος, ο σοσιαλισμός εις την Ελλάδα αποτελεί ένα γεγονός και το Σοσιαλιστικόν Εργατικόν Κόμμα έναν οργανισμόν, προς τον οποίον θα αναγκασθούν πολύ ταχέως να στρέψουν τα βλέμματά των όσοι έως σήμερον επίστευον ότι δύνανται να τον αγνοούν. Οι εργάται, που παρακολουθούν τον αγώνα μας, που αισθάνονται τον πολιτικόν αγώνα ως ανάγκην διά την απολύτρωσιν της τάξεώς των και που ατενίζουν με εμπιστοσύνην προς το διεξάγον τον αγώνα τούτον Σοσιαλιστικόν Εργατικό Κόμμα, ας είναι βέβαιοι ότι το συνέδριόν τους θα φανή αντάξιον της εμπιστοσύνης των και αι αποφάσεις του αντάξιαι των προσδοκιών των. Ας είναι βέβαιοι ότι το συνέδριον τούτο θα θεμελιώσει στερεάς τας βάσεις, επί των οποίων το εργατικόν μας κίνημα θα βαδίση εις το μέλλον αλματικώς και απροσκόπτως εις τον δρόμον της ιστορικής του αποστολής»¹.

Το Συνέδριο άρχισε τις εργασίες του στις 5 (18) Απριλίου του 1920 και τις ολοκλήρωσε μια εβδομάδα μετά, στις 12 (25) του ίδιου μήνα². Σύμφωνα με το ρεπορτάζ του «Ριζοσπάστη», το συνέδριο συγκλήθηκε «εις την αίθουσαν Τσαλδάρη παρά το θέατρον "Κεντρικόν" εντός της στοάς». Η αίθουσα ήταν διακοσμημένη με εικόνες «των Καρλ Μαρξ, Λένιν, Λίμπκνεχτ, Ρόζας Λούξεμπουργκ και λοιπών ηγετών του διεθνούς σοσιαλισμού, ως και με ερυθράς σημαίας», ενώ οι εργασίες άρχισαν στις 2 μ.μ. «Απειρον πλήθος εργατών και λοιπού διανοουμένου κόσμου - έγραφε ο «Ριζοσπάστης» - από ενωρίς επλημμύρισε την αίθουσα ασφυκτικώς. Μεταξύ των παρευρισκομένων, διεκρίνοντο τα διοικητικά συμβούλια των μεγαλυτέρων εργατικών οργανώσεων, τόσον των Αθηνών, όσο και του Πειραιώς. Αρκετοί δημοσιογράφοι και ανταποκριταί ξένων εφημερίδων κατείχον την αριστεράν πλευράν της αιθούσης, παρακολουθήσαντες μετ' άκρου ενδιαφέροντος τας γενομένας συζητήσεις και ιδίως την έκθεσιν των πεπραγμένων της Κεντρικής Επιτροπής, την οποίαν ανέγνωσεν ο γενικός γραμματεύς του κόμματος σύντροφος Ν. Δημητράτος».

Οι κοινωνικοπολιτικές συνθήκες, κάτω από τις οποίες διεξήχθη το Συνέδριο, παρουσιάζουν ορισμένες ποιοτικές διαφορές, σε σχέση με αυτές που επικρατούσαν κατά το Ιδρυτικό Συνέδριο του ΣΕΚΕ, το φθινόπωρο του 1918. Αν και ο Α` Παγκόσμιος Πόλεμος είχε λήξει και το στρατόπεδο των νικητών ιμπεριαλιστών μοίραζε τη λεία των ηττημένων, για την Ελλάδα ο πόλεμος ήταν ακόμη κυρίαρχο στοιχείο στη ζωή των πολιτών της. Η Μικρασιατική Εκστρατεία, αλλά και η συμμετοχή ελληνικών στρατευμάτων στην ιμπεριαλιστική επέμβαση κατά της νεαρής Σοβιετικής Ρωσίας στην Ουκρανία δεν υπογράμμιζαν μόνον την αλληλοδιαπλοκή της άρχουσας τάξης της χώρας με το ξένο μονοπωλιακό κεφάλαιο, αλλά και το αντιδραστικό κλίμα που επικρατούσε, όπως και την κατάσταση ένδειας, μέσα στην οποία ζούσαν οι εργαζόμενες μάζες.

Η εργατοϋπαλληλική τάξη της χώρας απασχολούσε στη βιομηχανική παραγωγή - που είχε ετήσιο ρυθμό ανάπτυξης, περίπου, 10% - γύρω στα 180.000 άτομα. Οι συνδικαλιστικές οργανώσεις των εργατών παρουσίαζαν σημαντική ανάπτυξη, αφού, μέσα σε τρία χρόνια, από το 1917 έως το 1920, τα μέλη τους αυξήθηκαν κατά 20%. Τα ημερομίσθια παρουσίαζαν κάποια σταθερότητα, αλλά αυτή ήταν προσωρινή, αφού δεν άργησε να τα εξανεμίσει ο μεγάλος πληθωρισμός του 1921-1923. Στις συνθήκες, πάντως, του 1920, ο εργατικός μισθός κάλυπτε μόλις το 50% των αναγκών μιας εργατικής οικογένειας. Η χώρα από οικονομική άποψη ήταν κατά βάση γεωργική. Το 53% του πληθυσμού ήταν αγρότες και το 60% του εθνικού εισοδήματος προερχόταν από τη γεωργία, ενώ το αγροτικό πρόβλημα συνέχιζε να παραμένει άλυτο⁴.

Ας επιστρέψουμε, όμως, στο Συνέδριο και ας δούμε με περισσότερες λεπτομέρειες τις εργασίες του.

Στο συνέδριο πήραν μέρος οι εξής αντιπρόσωποι: Από το τμήμα της Αθήνας, ο Ι. Λαγουδάκης (σωματείο των κοσμηματογράφων), ο Κ. Δαμίγος (σωματείο βαρελοποιών) και ο Μ. Οικονόμου. Από το τμήμα Πειραιά, ο Σ. Κόκκινος της Ενωσης Ηλεκτροτεχνιτών και Γ. Γκέλος από τους μηχανουργούς. Από το τμήμα Βόλου, ο δημοσιογράφος Κ. Γκοντίνος και ο Σπ. Φασούλης της Καπνεργατικής Ενωσης «Αλληλεγγύη». Από το τμήμα της Θεσσαλονίκης, ο Ν. Σαργολόγος εμποροϋπάλληλος, Αντζελ Πεχνά του Διεθνούς Συνδικάτου Καπνεργατών και ο Ν. Καστρινός δημοσιογράφος. Από το τμήμα Δράμας ο Ε. Σταυρίδης, γραμματέας της Πανεργατικής Δράμας. Από το τμήμα Καβάλας, ο Λ. Χατζησταύρου του Καπνεργατικού Συνδέσμου «Ευδαιμονία» και Χαΐμ Γιουδάς του σωματείου Στιβαδόρων «Ευδαιμονία». Από το τμήμα των Σερρών, ο Α. Παπαδόπουλος του Καπνεργατικού Συνδικάτου «Ενωσις». Από το τμήμα Λάρισας ο Α. Νικολάου. Από το τμήμα Χαλκίδος ο Χάνος. Από το τμήμα Πύργου ο Λυκουριώτης. Επίσης στο συνέδριο έλαβαν μέρος τα μέλη της ΚΕ και της Εξελεγκτικής Επιτροπής του κόμματος και από τους κομματικούς βουλευτές ο Α. Κουριέλ.

Με συμβουλευτική ψήφο πήραν μέρος στις εργασίες του Συνεδρίου οι Γ. Κορδάτος, Γ. Γεωργιάδης, Α. Αρβανίτης και Γ. Πετσόπουλος. Επίσης παραβρέθηκαν ως προσκεκλημένοι ο Γ. Παπανικολάου εκ μέρους της Γενικής Συνομοσπονδίας Εργατών Ελλάδος, ο Χατζής εκ μέρους της διοικήσεως της Καπνεργατικής Ομοσπονδίας, και ο Ράλλης εκ μέρους της ομοσπονδίας των ΤΤΤ.

Στο συνέδριο δεν πήρε μέρος ο Δ. Λιγδόπουλος, που είχε αναχωρήσει για τη Μόσχα, ώστε να συνδέσει το κόμμα με την Κομμουνιστική Διεθνή και ο Α. Μπεναρόγια, που ήταν εξόριστος στη Φολέγανδρο⁵.

Την κεντρική εισήγηση στο συνέδριο παρουσίασε ο γραμματέας του κόμματος, Ν. Δημητράτος. Από τα στοιχεία αυτής της εισήγησης, προκύπτει ότι στη δύναμη του κόμματος ανήκαν 6 αναγνωρισμένα τμήματα (Αθηνών, Πειραιά, Βόλου, Θεσσαλονίκης, Καβάλας και Κερκύρας), 1 τμήμα υπό αναγνώριση (Δράμας), 8 όμιλοι αναγνωρισμένοι (Χαλκίδας, Ιωαννίνων, Λάρισας, Σερρών, Αργοστολίου, Πύργου, Καλαμάτας και Πατρών), 6 όμιλοι υπό οργάνωση (Τρικάλων, Καρδίτσας, Λαμίας, Τυρνάβου, Αγρινίου και Λαυρίου), 5 οργανώσεις Νεολαίας (Αθηνών, Πειραιώς, Θεσσαλονίκης, Βόλου και Καβάλας) και δύο οργανώσεις Νεολαίας υπό οργάνωση (Χαλκίδας και Κέρκυρας)⁶.

Ο Α. Μπεναρόγια, στα απομνημονεύματά του, αναφέρει ότι στο συνέδριο αντιπροσωπεύτηκαν «7 τμήματα με 18 αντιπροσώπους, 8 όμιλοι με ψήφους, 8 νεολαίαι και 3 συνεργαζόμεναι ομοσπονδίαι (καπνεργατική, ηλεκτροκινήσεως, προσωπικού ΤΤΤ)»⁷. Ορισμένα επιπλέον στοιχεία που δείχνουν τη δύναμη του κόμματος είναι τα εξής: Το κόμμα είχε συνολικά 1.000 μέλη. Ο αριθμός των μελών της νεολαίας ήταν 500. Οι αναγνώστες της κομματικής εφημερίδας «Εργατικός Αγών», που έβγαινε σε εβδομαδιαία βάση, ήταν 6.000, ενώ οι αναγνώστες του «Ριζοσπάστη» - που τότε ήταν φιλικά προσκείμενος στο κόμμα - ήταν πάνω από 10.000. Τέλος, στις 60.000 υπολογίζονταν οι αναγνώστες κομματικών μπροσούρων.⁸

Για τη διεύθυνση των εργασιών του, το συνέδριο εξέλεξε προεδρείο, αποτελούμενο από τους Ν. Καστρινό (πρόεδρο), Κ. Γκοντίνο και Ε. Σταυρίδη (γραμματείς). Επίσης αποφασίστηκε οι εργασίες να διαρκούν από τις 10 π.μ. έως τη 1 μ.μ. και από τις 3 μ.μ. έως τις 8 μ.μ., κάθε ημέρα. Ως θέματα των συνεδριακών εργασιών ορίστηκαν τα παρακάτω:

Πρώτη ημέρα: Εναρξη, καταρτισμός του γραφείου, υποβολή εκθέσεων, εκλογή διαφόρων επιτροπών.

Δεύτερη ημέρα: Συζήτηση επί των εκθέσεων, επί του απολογισμού και επί του τύπου του κόμματος.

Ημέρα τρίτη: Συζήτηση επί του ζητήματος των εκλογών και επί του αγροτικού ζητήματος.

Ημέρα τέταρτη: Συζήτηση επί του ζητήματος της Διεθνούς και επί του προγράμματος.

Ημέρα πέμπτη: Συζήτηση επί διαφόρων προτάσεων (συγκεντρωτικό σύστημα) κλπ.⁹

Τελικά, το συνέδριο κράτησε επτά και όχι πέντε ημέρες. Τα θέματα, όμως, που αναφέρονται συζητήθηκαν όλα και λήφθηκαν οι σχετικές αποφάσεις. Συγκεκριμένα, το συνέδριο άκουσε, συζήτησε, ενέκρινε την έκθεση δράσης της Κεντρικής Επιτροπής, καθώς και την έκθεση δράσης της Εξελεγκτικής Επιτροπής. Ιδιαίτερα ενδιαφέρουσα συζήτηση έγινε όσον αφορά στο ζήτημα τη συμμετοχής των κομμουνιστών στο Κοινοβούλιο, κατά την οποία απορρίφθηκε η θέση της ομάδας Παπαναστασίου, που ήταν αρνητική ως προς το θέμα. «Παρουσιάστηκαν, όμως, στο συνέδριο - γράφει ο Κορδάτος¹⁰ - και μερικοί που διατύπωσαν τη γνώμη πως οι κομμουνιστές δεν έχουν θέση στο Κοινοβούλιο. Η Βουλή, λέγανε, είναι για τους αστούς! Η θέση των κομμουνιστών είναι στο πεζοδρόμιο! Οι εξτρεμιστές αυτοί εμπνέονταν από τον Ευάγ. Παπαναστασίου, αλλά δεν είχαν πολλούς οπαδούς και παραμερίστηκαν, ύστερα από τις ομιλίες των Αριστ. Σίδερι, Π. Δημητράτου, Πετσόπουλου, Αρ. Αρβανίτη και άλλων».

Στις ιστορικές αποφάσεις του Συνεδρίου κατατάσσονται η απόφαση για προσχώρηση του ΣΕΚΕ στην Κομμουνιστική Διεθνή και η εκ νέου επεξεργασία του προγράμματός του, σύμφωνα με τις αρχές της, η προσθήκη στον τίτλο του της λέξης «Κομμουνιστικό» (ως απόρροια της απόφασης για προσχώρηση στην Κομιντέρν), καθώς και η συγκεντρωτική οργάνωσή του με τον αποκλεισμό των οργανωμένων τάσεων. Επρόκειτο για ένα τεράστιο βήμα στην κατεύθυνση εδραίωσης των κομμουνιστικών χαρακτηριστικών του κόμματος.

Επίσης αποφασίστηκε να τεθεί ο «Ριζοσπάστης» υπό τον έλεγχο της ΚΕ του κόμματος¹¹ όπως και να δημιουργηθεί εκδοτική κομματική εταιρία, στην οποία το κάθε μέλος υποχρεούνταν να έχει τουλάχιστον μία μετοχή¹². Τέλος, το συνέδριο συζήτησε το αγροτικό ζήτημα, ύστερα από εισήγηση του Γ. Κορδάτου, ο οποίος πρότεινε την απαλλοτρίωση των τσιφλικιών χωρίς αποζημίωση. Τελικά, όμως, εγκρίθηκε πρόταση των Π. Δημητράτου - Γ. Πετσόπουλου για εθνικοποίηση της γης¹³.

Στο συνέδριο αποφασίστηκε η ένταξη του κόμματος στην Κομμουνιστική Διεθνή. Συνέβαλε σ' αυτό και η επίδραση της αίγλης της Οχτωβριανής Επανάστασης και της Τρίτης Διεθνούς και η απέχθεια που προκαλούσε η προδοσία της εργατικής τάξης από τη Β` Διεθνή¹⁴.

Η απόφαση έλεγε, μεταξύ άλλων, ότι το συνέδριο «Εγκρίνει την απόφαση του Εθνικού Συμβουλίου περί αποχωρήσεως του κόμματος από τη Β` Διεθνή... Προσχωρεί οργανικώς εις τη Γ` Διεθνή της Μόσχας, της οποίας δέχεται τας αρχάς και τα ψηφίσματα. Εγκρίνει και επιδοκιμάζει τας αποφάσεις της Βαλκανικής Κομμουνιστικής Συνδιασκέψεως, ήτις συνήλθεν εν Σόφια την 15η Ιανουαρίου (ν.η.) ε.ε. και δίδει εντολήν εις την ΚΕ να εργασθή διά να συνδεθή το κόμμα στενώτερον με τα σοσιαλιστικά κόμματα της Βαλκανικής που ακολουθούν τη Γ` Διεθνή διά την προπαρασκευήν κοινού αγώνος των προλεταρίων της Βαλκανικής προς δημιουργίαν της Ομοσπονδιακής σοσιαλιστικής δημοκρατίας των συμβουλίων των εργατών και αγροτών της Βαλκανικής»¹⁵.

Σ' ένα άρθρο του, που δημοσιεύτηκε στο «Ριζοσπάστη», με την αναγγελία του θανάτου του, ο σκαπανέας του κομμουνισμού στην Ελλάδα, Δ. Λιγδόπουλος, έλεγε ανάμεσα σε άλλα¹⁶: «Η κομμουνιστική Επανάστασις, που άλλοτε ήταν μόνο η θεωρητική αντίληψις μιας προχωρημένης μερίδος της εργατικής τάξεως, αποβαίνει σήμερα ανάγκη κοινωνική». Ασφαλώς, το πνεύμα αυτό ήταν που σφράγισε τις εργασίες και τις αποφάσεις του Β` Συνεδρίου του ΣΕΚΕ.

1 «Ριζοσπάστης» 6 - 19/4/1920

2 Η ημερομηνία εκτός παρενθέσεως είναι με το παλιό - τότε ισχύον - ημερολόγιο και μέσα στην παρένθεση είναι με το νέο ημερολόγιο

3 «Ριζοσπάστης» 6/4/1920 και «Το ΚΚΕ από το 1918 έως το 1931», έκδοση της ΚΕ του ΚΚΕ, Αθήνα 1947, τόμος Α`, σελ. 26 - 27

4 Γιώργη Κατσούλη: «Ιστορία του ΚΚΕ», εκδόσεις «Νέα Σύνορα», τόμος Α`, σελ. 149 - 150

5 «Ρ» 6/4/1920, «Δοκίμιο Ιστορίας του ΚΚΕ», Εκδόσεις ΣΕ, σελ. 105 - 106 κ.α.

6 «Το ΚΚΕ από το 1918 έως το 1931», στο ίδιο, σελ. 29 - 30

7 Αβραάμ Μπεναρόγια: «Η πρώτη σταδιοδρομία του ελληνικού προλεταριάτου», εκδόσεις ΟΛΚΟΣ, σελ. 135

8 «Το ΚΚΕ από το 1918 έως το 1931», στο ίδιο, σελ. 30 και Α. Μπεναρόγια, στο ίδιο, σελ. 135.

9 «Το ΚΚΕ από το 1918 έως το 1931», έκδοση της ΚΕ του ΚΚΕ, Αθήνα 1947, τόμος Α`, σελ. 32 - 33

10 Γ. Κορδάτου: «Μεγάλη Ιστορία της Ελλάδας», εκδόσεις «20ός αιώνας», τόμος XIII, σελ. 537.

11 Υπεύθυνος από την ΚΕ του Κόμματος για το «Ρ» ορίστηκε αργότερα ο Γ. Κορδάτος

12 «Δοκίμιο Ιστορίας του ΚΚΕ», εκδόσεις ΣΕ, τόμος Α` 1918 - 1949, σελ. 106 - 107

13 Βλέπε το σύνολο των αποφάσεων του Συνεδρίου: «Το ΚΚΕ - Επίσημα Κείμενα», εκδόσεις ΣΕ, τόμος Α`, σελ. 50 - 75

14 Είναι χαρακτηριστικό, άλλωστε, ότι το κόμμα στο Εθνικό του Συμβούλιο (που συγκλήθηκε το Μάη - Ιούνη του 1919) αποφάσισε την αποχώρηση από τη Β` Διεθνή και την προσχώρηση στην Κομιντέρν («Δοκίμιο Ιστορίας του ΚΚΕ», σελ. 101)

15 «Το ΚΚΕ - Επίσημα Κείμενα», εκδόσεις ΣΕ, τόμος Α`, σελ. 61 - 62

16 «Ριζοσπάστης» 21/1/1921