ΜΕΡΟΣ ΕΙΚΟΣΤΟ ΤΕΤΑΡΤΟ

Οταν είσαι νέος συνήθως λειτουργείς περισσότερο με το ένστικτο, ακόμη αν οι γερές σπουδές σου ως προϋπόθεση σού μαθαίνουν να σκέφτεσαι με τον ορθό λόγο και όχι με την όσφρηση του λαγωνικού.

Ομως, ποια είναι αυτή η δύναμη, η οποία σε ωθεί να γνωρίσεις μια άλλη γλώσσα, την ελληνική - κι όχι από τις ευκολότερες - για να βουτήξεις σ' ένα συνθετικό ποίημα, όπως είναι «Το άξιον εστί», το οποίο είναι κλειδαμπαρωμένο στην ιστορική και γλωσσική παράδοσή του;

Κι όμως, η Ελλάδα ίσως για έναν Σκανδιναβό της κρίσιμης δεκαετίας του '60 - με ακόμη εγχάρακτα τα ματωμένα στίγματα του Εμφύλιου - σήμαινε ένα άλμα στο κενό της μεσογειακής φωτοχυσίας. Κι αν κοιτάξεις σ' αυτόν τον τόπο κατάματα τον ήλιο, ευθύς αμέσως βιώνεις το σκοτάδι ως προϋπόθεση αυτογνωσίας. Καθόλου μεταφυσική, όλη η φυσική επιστήμη εργάζεται υπέρ μας.

Ετσι, λοιπόν, το 1963, πριν εξήντα και βάλε χρόνια, ο 21χρονος Σουηδός μεταπτυχιακός φοιτητής στο Πανεπιστήμιο της Στοκχόλμης Ινγκμαρ Ρεντίν έχει στα σκαριά διδακτορική διατριβή, με θέμα την «Οδύσσεια» του Νίκου Καζαντζάκη.

Τι τα θέλετε όμως. Οι Ελληνες κάνουν καλή παρέα, πόσο μάλλον στα παγωμένα βόρεια τοπία. Ομως, αυτά τα γεωγραφικά πεδία θερμαίνονται από τις μεσογειακές μουσικές τους - όσο κι αν αυτή η μεταφορά έχει κάτι το φολκλορικό.

Ακόμη ο κόσμος του πλανήτη μας, μέσα σ' αυτή τη δεκαετία, δεν έχει περάσει από τον ολετήρα της εθνικής ταυτότητας, με το όνομα παγκοσμιοποίηση, η οποία δεν είναι τίποτε άλλο από νεόκοπο καπιταλισμό, ο οποίος προτιμά την ομοιομορφία από την ιδιαιτερότητα. Αντικαθιστά την πολυχρωμία των εθνών με το μαύρο του κάρβουνου, που θυμίζουν τα σκοτεινά έργα διαμαρτυρίας του Γκόγια.

Αυτός ο νεαρός φοιτητής που ήταν κάποτε, με το δυσπρόφερτο όνομα Ινγκμαρ, γεννιέται το 1942, σ' ένα μικρό νησί της δυτικής Σουηδίας. Προτού εμπλακεί με τη φιλολογία, έχει σπουδάσει θέατρο και μουσική στη Βιέννη κι έχει συνεχίσει να ψάχνεται στο πανεπιστήμιο του Λουντ της Ουψάλας, προτού καταλήξει σ' αυτό της πρωτεύουσας.

Επηρεασμένος από την ανάγνωση του μυθιστορήματος του Νίκου Καζαντζάκη, «Βίος και Πολιτεία του Αλέξη Ζορμπά», βιώνει το αρχέτυπο του Ελληνα άντρα, έτσι όπως το έχει πλάσει ο Κρητικός συγγραφέας. Με τη θέρμη στο κόκκινο για το ξωτικό του Νότου νησί, δεν είναι και τόσο δύσκολο να μπλέξει με μία ελληνική συντροφιά.

Ανάμεσα στα τραγούδια της ακούγεται και το «Αξιον εστί», σε μουσική Μίκη Θεοδωράκη και ποίηση Οδυσσέα Ελύτη. Συγκλονίζεται φέρελπις φοιτητής και ζητάει από τον φίλο του Γιάννη Κουρτάκη να μάθει ποιος είναι ο συνθέτης και ποιος ο ποιητής. Τα χρόνια περνούν, αλλά η πρώτη αίσθηση από την ακρόαση του έργου έχει αποτυπωθεί στα σπλάχνα του Ινγκμαρ Ρεντίν.

Αυτό το αποτύπωμα πολλαπλασιάζεται όταν, στα 1969, ο Κρητικός ζωγράφος Σάββας Τζενετάκης, ο οποίος ζει στη Σουηδία, προσφέρει στον ξένο φίλο ένα αντίτυπο του κομβικού ελυτικού έργου. Από κείνη την ημέρα, αποφασίζει να μην ασχοληθεί για ένα διάστημα με τη διατριβή του και να αφιερωθεί στο άγνωστο, μα τόσο γοητευτικό κείμενο. Ξεκινάει από την «Γένεση», αλλά τα βρίσκει σκούρα.

Ομως, η τύχη του δουλεύει, καθώς, μεσούσης της δικτατορίας, ο Μίκης Θεοδωράκης - μετά από πίεση ξένων προσωπικοτήτων και επιτροπών - αποφυλακίζεται. Ετσι, το 1972, τον συναντάμε στη Σουηδία να δίνει συναυλίες ενάντια στη χούντα των συνταγματαρχών.

Η γνωριμία του τριαντάχρονου φανατικού για ελληνικά γράμματα Σκανδιναβού με τον πανύψηλο συνθέτη είναι η τσακμακόπετρα, που θα δώσει τον σπινθήρα της μεταφραστικής επανεκκίνησης. Το αποτέλεσμα θα δει το φως της δημοσιότητας το 1976, με το βιβλίο «Τα τραγούδια του Μίκη Θεοδωράκη».

Θα περάσουν δύο χρόνια, ώσπου το μελοποιημένο «Αξιον εστί» εξολοκλήρου θα μεταφραστεί και θα παρουσιαστεί σε συναυλία στο Γκέτεμποργκ. Μάλιστα, δεν θα αργήσει να ηχογραφηθεί, το 1980, με Σουηδούς μουσικούς και τραγουδιστές, στη δική τους γλώσσα. Πίσω από αυτό το εγχείρημα, έχει και πάλι βάλει το χεράκι του ο Ινγκμαρ Ρεντίν.

Η πρόσληψη του έργου των Θεοδωράκη - Ελύτη έχει κάνει ακόμη ένα βήμα. Το κοινό της σκανδιναβικής χώρας αρχίζει να καταλαβαίνει ότι κάτι ιδιαίτερο έχει γεννηθεί. Αυτή η θετική υποδοχή γίνεται καύσιμο στη μεταφραστική μηχανή του ακαταπόνητου πανεπιστημιακού κι αποφασίζει να προβεί στη μεγάλη κίνηση, να αλληλογραφήσει με τον ίδιο τον ποιητή, ώστε να του δώσει την άδειά του για να μεταφράσει όλο το σώμα του «Αξιον εστί».

Ο Οδυσσέας Ελύτης απαντάει καταφατικά, με την προϋπόθεση τη μετάφραση να την αναγνώσει ένας εγνωσμένης αξίας ομόγλωσσος του Ρεντίν ποιητής. Κι αυτός βρέθηκε στο πρόσωπο του τιμημένου με Βραβείο Λένιν του 1958, ποιητή και ακαδημαϊκού Νιλς Αρτουρ Λούντκβιστ (1906-1991).

Πώς διαμορφώθηκε η σχέση μεταφραστή Ρεντίν και ποιητή Λούντκβιστ; Με τον πιο λειτουργικό τρόπο, καθώς το αποτέλεσμα από τη μία γλώσσα στην άλλη ικανοποιεί τον δεύτερο και την προωθεί προς δημοσίευση, στο πολιτιστικό περιοδικό «Artes» (τεύχος 6, 1979).

«Είδα, με μεγάλη μου ικανοποίηση, ότι έχεις ήδη παραδώσει ένα μέρος της μετάφρασης το οποίο βρίσκω εξαιρετικό», αρχίζει την επιστολή του ο ακαδημαϊκός προς τον ακάματο μεταγλωττιστή. Και συνεχίζει στον ίδιο τόνο: «Δεν χρειάστηκε καν να συγκρίνω τις λεπτομέρειες με τις μεταφράσεις που έχουν γίνει στην Αμερική, εμπιστεύομαι τη δική σου: Εχει σωστό ρυθμό και γλώσσα».

Ολοκληρωμένο το ελυτικό σύμπαν του «Αξιον εστί», στη σουηδική γλώσσα, κυκλοφορεί με τα στοιχεία «Odysseas Elytis. Axion Esti», από τον εκδοτικό οίκο «Bonniers». Πώς, όμως, αντιμετώπισε ο ίδιος ο δημιουργός το μεταφραστικό εγχείρημα;

Εξομολογείται στον Σουηδό δημοσιογράφο Ρόμπερτ Ασμπεργκ (περιοδικό «SaxonsVeckotidning», τεύχος 49, 3-9 Δεκέμβρη 1979):

«Η καλή ποίηση στηρίζεται, κατά μέγα μέρος, στη λεκτική μαγεία. Και η εξεύρεση των αντιστοιχιών της σε μια ξένη γλώσσα απαιτεί μεγάλη ευαισθησία και εφευρετικότητα. Θέλω να πιστεύω ότι στο πρόσωπο του Ινγκεμαρ Ρεντίν είχα την τύχη, έστω και αργοπορημένα, να βρω το πρόσωπο που συγκεντρώνει τις προϋποθέσεις (...). Από τον τρόπο που είδα να αντιμετωπίζει το έργο μου, από τις ερωτήσεις και τις παρατηρήσεις που μου έκανε, μπόρεσα να βγάλω αυτό το συμπέρασμα».

ΥΓ. Πριν λίγες μέρες, αποχαιρετήσαμε τον Ηπειρώτη ποιητή Τάσο Πορφύρη (1931-2025). Κατευόδιο με το ποίημά του «Φεντερίκο Γκαρθία Λόρκα», δημοσιευμένο στην «Επιθεώρηση Τέχνης» (τεύχος 7, Ιούλης 1955): «Ητανε τότε το φεγγάρι που τρόχιζε τα δόντια του στ' άσπρα σύννεφα/ κι η νύχτα έστελνε τους ίσκιους της και τους χίλιους τρομαγμένους θορύβους/ να στήσουν ενέδρα στο κοφτερό λεπίδι του τραγουδιού σου/ ζητάγανε να φυλακίσουν τ' αστέρια στο σκοτεινό κελί της ψυχής τους/ να κρατήσουν τον άνεμο που μάλωνε με τη χαίτη του αλόγου σου στα βλαμμένα τους στήθια/ να μποδίσουν τ' άλογο να δρασκελίσει τους αιώνες/ κουβαλώντας στη ράχη του τη ματωμένη φωνή σου/ τη φωνή της αυγής που σού χτένισε τα μαλλιά και σού σταύρωσε τα χέρια/ την κραυγή του γύπα που σού ξερίζωσε την καρδιά/ σαν τούλαχε ο κλήρος να την γυρίσει σ' όλο τον κόσμο».