Είναι αλήθεια πως η μουσική και γενικότερα η τέχνη δεν μπορεί ν' αλλάξει την κοινωνία. Ομως, μπορεί - και το έχει αποδείξει, σε διάφορες στιγμές της ιστορίας - να συγκινήσει, να συνεπάρει, να πάει έναν πήχη παραπέρα τον «ορίζοντα». Να συντροφεύσει σε αναζητήσεις και αγώνες, να εμπνεύσει, να εμψυχώσει, να ενώσει, να γίνει σύμβολο αντίστασης. Και είναι γεγονός πως το ελληνικό τραγούδι, εκείνο που γεννήθηκε στις δεκαετίες '60-'70 από εμπνευσμένους δημιουργούς, που δε βολεύονταν «παρά μόνο στον ήλιο», λειτούργησε καταλυτικά στην αφύπνιση και στην πάλη ενός λαού ο οποίος με νωπές ακόμη τις πληγές του Εμφυλίου και των διώξεων που ακολούθησαν, εκεί που σήκωνε το κεφάλι, βρέθηκε να στενάζει κάτω από την μπότα των χουντικών. Παρά τον ασφυκτικό πολιτικό και κοινωνικό κλοιό που δημιουργήθηκε για τις λαϊκές δυνάμεις μετά τον Εμφύλιο, το τραγούδι κατορθώνει να καταγράψει τα κυριότερα κοινωνικά γεγονότα στα χρόνια που ακολούθησαν, σηματοδοτώντας με την παρουσία του μια νέα άνθηση στη δεκαετία του '60.

Η ανατροπή, που επιτελείται από τον Μίκη Θεοδωράκη (ιδιαίτερα μέσα από τον «Επιτάφιο») και τον Μάνο Χατζιδάκι, στις αρχές της δεκαετίας του '60, ενδυναμώνεται από μια νέα γενιά συνθετών, ερμηνευτών, στιχουργών και μουσικών, πολλοί από τους οποίους συμμετέχουν σε ομάδες, φορείς και εστίες νέων δημιουργών. Ανάμεσά τους οι: Σταύρος Ξαρχάκος, Μάνος Λοΐζος, Χρήστος Λεοντής, Γιάννης Μαρκόπουλος, Μαρία Φαραντούρη, Διονύσης Σαββόπουλος, Θάνος Μικρούτσικος, Λευτέρης Παπαδόπουλος, Μάνος Ελευθερίου, Φώντας Λάδης, Μάρω Λήμνου, Κωστούλα Μητροπούλου, Γιάννης Νεγρεπόντης κ.ά. Τραγούδια αυτής της περιόδου (μέχρι το πραξικόπημα των συνταγματαρχών) γίνονται σύμβολα του αγώνα και εμψυχώνουν τους εργαζόμενους και τους φοιτητές στις διαδηλώσεις και στις συγκρούσεις τους με την Αστυνομία. Οι δημοκρατικοί αγώνες του '64-'65 δεν αφήνουν αδιάφορους τους μουσικούς δημιουργούς, που γράφουν τραγούδια εμπνευσμένα από αυτούς τους αγώνες και τα οποία ακούγονται στις μαζικές κινητοποιήσεις. Είναι η εποχή που οι μπουάτ γίνονταν τόπος συνάντησης των φοιτητών της γενιάς του 1 1 4 και του 15% για την Παιδεία, η περίοδος που αρκετοί δημιουργοί, σπάζοντας το φράγμα της λογοκρισίας, θα περάσουν σπουδαία έργα τους στη δισκογραφία.

Η χούντα, που έβαλε τη χώρα, τα κοινωνικά και πολιτικά δικαιώματα του ελληνικού λαού για επτά χρόνια στο «γύψο», ανέκοψε και το πολιτιστικό κίνημα, που είχε πάρει απρόσμενες διαστάσεις μέσα από διαδικασίες λαϊκής συμμετοχής και πρωτοβουλίας. Η πολιτιστική ευτέλεια των χουντικών, η απαγόρευση έκφρασης των λαϊκών πολιτιστικών φορέων επέφεραν μια μεγάλη πολιτιστική υποβάθμιση, που στο λαϊκό τραγούδι αρχίζει να εκδηλώνεται με το «σκυλάδικο». Η σκληρή λογοκρισία, η απαγόρευση κάθε τραγουδιού που θεωρούνταν ότι είχε κοινωνικό ή πολιτικό περιεχόμενο στέρησε από πολλούς δημιουργούς τη δυνατότητα έκφρασης και εμφάνισης. Ο Μ. Θεοδωράκης περνά στην παρανομία, συλλαμβάνεται και εξορίζεται στη Ζάτουνα της Αρκαδίας. Απελευθερώνεται μετά από τη διεθνή κατακραυγή και εγκαθίσταται στο Παρίσι το 1970, απ' όπου άρχισε έναν μεγάλο κύκλο εκδηλώσεων στα μήκη και στα πλάτη της Γης καταγγέλλοντας τη χούντα. Παράλληλα, εμπλουτίζει τη δισκογραφία με έργα αντιστασιακού χαρακτήρα. Το 1969 κυκλοφορεί η μουσική για την ταινία «Ζ» του Κώστα Γαβρά. Ακολουθούν η «Κατάσταση πολιορκίας» (1970), το «Πνευματικό εμβατήριο» (1970) σε ποίηση Αγγελου Σικελιανού, «Ο Θεοδωράκης διευθύνει Θεοδωράκη» (1971), σε ποίηση Μάνου Ελευθερίου, «Τα τραγούδια του αγώνα» (1971). Αυτά και άλλα έργα του κυκλοφορούν σε πολλές χώρες του κόσμου, σε διάφορες εκτελέσεις, αλλά στην Ελλάδα η χούντα απαγορεύει ακόμα και την ακρόασή τους.

Μέσα στη σκοτεινιά της δικτατορίας και της λογοκρισίας βλέπουν το φως κάποια αξιόλογα έργα συνθετών της νεότερης γενιάς. Ο Μάνος Λοΐζος κυκλοφορεί τους δίσκους «Ο σταθμός» (1968), «Θαλασσογραφίες» (1970), «Να 'χαμε, τι να 'χαμε» (1972). Ο Γιάννης Μαρκόπουλος γράφει το έργο «Ηλιος ο πρώτος» (1969) σε ποίηση Οδυσσέα Ελύτη και κυκλοφορούν οι δίσκοι του «Το χρονικό» (1970), «Τα ριζίτικα» (1971), «Τα τραγούδια του νέου πατέρα» (1972), «Ιθαγένεια» (1972) κ.ά. Η μπουάτ «Λήδρα», όπου παρουσιάζει τα τραγούδια του με τον Νίκο Ξυλούρη, γίνεται χώρος συνάντησης ελεύθερων ανθρώπων. Ο Δήμος Μούτσης γράφει τον «Αγιο Φεβρουάριο» (1971) και το «Συνοικισμός Α΄» (1972). Ο Απόστολος Καλδάρας τη «Μικρά Ασία» (1972) και το «Βυζαντινό εσπερινό» (1973), ο Λουκιανός Κηλαηδόνης γράφει τα «Μικροαστικά» (1973).

Ομως, εκατοντάδες άλλες δημιουργίες των παραπάνω ή άλλων συνθετών θα συνεχίσουν να τραγουδιούνται «σε φιλικό κύκλο» και να μην ακούγονται «ποτέ έξω από τους τέσσερις τοίχους μιας κάμαρας», όπως έλεγε ο Μάνος Λοΐζος. Ανάμεσά τους τα «Νέγρικα», που, όπως πολλά άλλα τραγούδια του, βρίσκονται στις μαύρες λίστες της δικτατορίας κι έχουν απαγορευτεί, ο «Τσε», τα «Συρματοπλέγματα». Τα «Νέγρικα» του Μ. Λοΐζου (σε ποίηση του Γιάννη Νεγρεπόντη), ένα έργο που απηχεί την ιδεολογική στράτευση του δημιουργού και την αλληλεγγύη του στους αδικημένους, πρωτοπαρουσιάζονται στη Φοιτητική Βδομάδα της Ανωτάτης Βιομηχανικής, με ερμηνευτές την Μαρία Φαραντούρη και τον Γιώργο Ζωγράφο και στη συνέχεια στη θρυλική συναυλία της ΕΦΕΕ, στις 19 του Απρίλη 1967, με τη συμμετοχή του Διονύση Σαββόπουλου. Το πραξικόπημα των συνταγματαρχών ήταν η αιτία της μη πραγματοποίησης της τρίτης συναυλίας με τα «Νέγρικα», που οργάνωνε η Πανσπουδαστική για τις 21 του Απρίλη 1967.

Οι συλλήψεις είναι πλέον καθημερινό φαινόμενο και πολλοί δημιουργοί βρίσκονται φυλακισμένοι ή εξόριστοι. Είναι όμως τα τραγούδια τους, που θα γίνουν λάβαρα αγώνα και θα εμψυχώνουν τους «ελεύθερους πολιορκημένους» φοιτητές στις εξεγέρσεις της Νομικής και αργότερα του Πολυτεχνείου, που θα ακούγονται ανάμεσα στα συνθήματα για «Ψωμί, Παιδεία, Ελευθερία». Είναι εκείνα, που θα συνοδεύσουν ιστορικές στιγμές λαϊκής ανάτασης, που θα φουντώσουν την αντίσταση και τη διεκδίκηση για δημοκρατία, ανεξαρτησία, αξιοπρέπεια. Και οι ξεσηκωμένοι θ' αναζητούν την «ξαστεριά» με τη συνοδεία της αγέρωχης φωνής του Ν. Ξυλούρη, που θα βρεθεί κοντά τους για συμπαράσταση. Κορυφαίο καλλιτεχνικό γεγονός αντιδικτατορικής πάλης αποτελεί η μουσική παράσταση «Το μεγάλο μας τσίρκο», σε μουσική Σταύρου Ξαρχάκου, που ανεβαίνει τον Ιούνη του '73 (μέχρι το Σεπτέμβρη) στο θέατρο «Αθήναιον» της οδού Πατησίων, με ερμηνευτή τον Νίκο Ξυλούρη, ο οποίος, ντυμένος με την παραδοσιακή κρητική στολή του, σκορπά με τη λεβέντικη φωνή του ρίγη συγκίνησης. Η παράσταση, στην οποία έπαιζαν οι Κώστας Καζάκος - Τζένη Καρέζη και πολλοί ηθοποιοί, συνεχίστηκε από τον Οκτώβρη του '73 μέχρι το τέλος του Απρίλη '74 (με μια διακοπή ενάμιση μήνα λόγω της σύλληψης των Καζάκου - Καρέζη), στο «Ακροπόλ».

Αμέσως μετά τη μεταπολίτευση, που ακολούθησε την πτώση της δικτατορίας, όπως ήταν άλλωστε φυσικό, υπήρξε μια άνθηση του πολιτικού λόγου σε όλες τις μορφές τέχνης. Στη δεκαετία του '70 είναι πλέον εμφανής η υιοθέτηση από τους προοδευτικούς συνθέτες τριών κυρίως τοποθετήσεων, όσον αφορά στο ιδεολογικοπολιτικό «πεδίο» που κινήθηκε η δημιουργία τους. Εχουμε έξαρση του πολιτικού τραγουδιού, ενώ σημαντική θέση κατέχει και το τραγούδι πολιτικής αμφισβήτησης και κοινωνικής κριτικής. Πολλοί συνθέτες, επηρεασμένοι από το πολιτικό κλίμα, επικεντρώνουν τα καλλιτεχνικά τους ενδιαφέροντα και τις αισθητικές τους αναζητήσεις στο πολιτικό γίγνεσθαι και συμμετέχουν με τη μουσική τους σ' αυτό, δημιουργώντας το κατάλληλο έδαφος για ν' ανθίσει το πολιτικό τραγούδι. Με τη μεταπολίτευση, το πολιτικό τραγούδι, που ουσιαστικά είχε εισαγάγει στη μουσική δημιουργία ο Μ. Θεοδωράκης από τις αρχές ακόμα της δεκαετίας του '60, φορτίζεται με πάθος και κυριαρχεί την περίοδο 1974-1976. Συνάμα η ποίηση (έργα παλαιότερα και νεότερα) τροφοδοτεί τη μουσική και το τραγούδι, με αποτέλεσμα να παρατηρείται μια πρωτοφανής σε ποσότητα μελοποίηση ποιητικών κειμένων.

Ενα από τα κυρίαρχα στοιχεία αυτής της περιόδου είναι οι μεγάλες συναυλίες σε ανοιχτούς χώρους, που εκτός από σημαντικά μουσικά γεγονότα ήταν εκδηλώσεις πολιτικής έκφρασης και αμφισβήτησης. Μέγα πάθος, μέγα πλήθος πλημμυρίζουν στάδια και γήπεδα, που πάλλονται στο ρυθμό των τραγουδιών του Θεοδωράκη, του Μικρούτσικου, του Λοΐζου, του Λεοντή, του Μαρκόπουλου κ.ά. Τραγούδια ερμηνευμένα από τους Μαρία Φαραντούρη, Μαρία Δημητριάδη, Νίκο Ξυλούρη, Αντώνη Καλογιάννη, Πέτρο Πανδή, Βασίλη Παπακωνσταντίνου, Χαρούλα Αλεξίου, Γιώργο Νταλάρα, Λάκη Χαλκιά, Γιάννη Θωμόπουλο, Αφροδίτη Μάνου κ.ά. Ο Μίκης κάνει περιοδείες σε όλη την Ελλάδα με τα γνωστά και καινούρια έργα του, που έγραψε την περίοδο της επταετίας στη φυλακή, στο Βραχάτι, στη Ζάτουνα, στον Ωρωπό, στο Παρίσι. Οι συναυλίες του είναι λαϊκά συλλαλητήρια, μουσικές και συνάμα πολιτικές διαδηλώσεις ενός ολόκληρου λαού, που στέναζε μέχρι τότε κάτω από τον κλοιό της δικτατορίας. Παράλληλα, επανεκδίδεται η προχουντική δισκογραφία του Μίκη Θεοδωράκη, που ήταν απαγορευμένη, ηχογραφούνται τα έργα που έγραψε την περίοδο της χούντας, ενώ πλήθος είναι οι νέες επανεκτελέσεις έργων του. Το 1974 κυκλοφορούν «Τα τραγούδια του αγώνα», «Στην Ανατολή» (κύκλος τραγουδιών αφιερωμένος στην εξέγερση του Πολυτεχνείου), «Αρκαδία 6-Αρκαδία 8», «Προδομένος λαός», «Νύχτα θανάτου», «Τα τραγούδια της Ζάτουνας», «Της εξορίας» κ.ά. Παράλληλα, ανεβαίνουν σε μουσική του τα θεατρικά έργα «Προδομένος Λαός» και «Εχθρός Λαός».

Ο Θάνος Μικρούτσικος, που εμφανίζεται στη δισκογραφία με τα «Πολιτικά τραγούδια» (1975) σε ποίηση Χικμέτ και Μπίρμαν και λίγο αργότερα καταθέτει την «Καντάτα για τη Μακρόνησο» σε ποίηση Γιάννη Ρίτσου (1976), είναι ένας από τους σημαντικότερους εκφραστές του πολιτικού τραγουδιού, ένας από τους κυριότερους εκπροσώπους της μαχόμενης κουλτούρας.

Ο Γιάννης Μαρκόπουλος, με σημαντική παρουσία στα χρόνια της χούντας, καταθέτει μεταξύ άλλων τα έργα «Θεσσαλικός κύκλος» (1974), «Μετανάστες» (1974), «Ελεύθεροι πολιορκημένοι» (εμπνευσμένο από την αντιδικτατορική πάλη, 1977). Ο Μάνος Λοΐζος το «Καλημέρα ήλιε» (1974), «Τα τραγούδια του δρόμου» (1974), που ήταν πρώτες ηχογραφήσεις απαγορευμένων του τραγουδιών, όπως και «Τα νέγρικα» (1975). Ο Χρήστος Λεοντής γράφει το «Καπνισμένο τσουκάλι» (1975) σε ποίηση Γιάννη Ρίτσου, ο Νίκος Μαμαγκάκης το «Σκλάβοι πολιορκημένοι» (1974), ο Δήμος Μούτσης τις «Μαρτυρίες» (1974) και την «Εργατική συμφωνία» (1976), ο Θωμάς Μπακαλάκος «Τα αγροτικά» (1975), ο Πάνος Τζαβέλλας, εξόριστος στα χρόνια της χούντας, παρουσιάζει σειρά δίσκων με αντάρτικα τραγούδια και δικά του... Ο Διονύσης Σαββόπουλος, εκπρόσωπος του τραγουδιού αμφισβήτησης, μετά «Το περιβόλι του τρελού», τον «Μπάλο» και το «Βρώμικο ψωμί» επανέρχεται με τα «Δέκα χρόνια κομμάτια» (1975).