«Οσο ζω θα παραμένω λάτρης της Τέχνης του παπύρου», δήλωνε κατηγορηματικά ο αλησμόνητος Γιάννης Τσαρούχης, αντικρίζοντας με δυσπιστία, αν όχι με καχυποψία, τα σύγχρονα τεχνολογικά μέσα γραφής και αποτύπωσης των καλλιτεχνικών έργων και του αληθινά δημιουργικού προφορικού λόγου. Ο Τσαρούχης λάτρευε και απέδιδε διαχρονική αξία μόνο στα χειροποίητα δημιουργήματα. Και είχε δίκιο. Γιατί, όσο κι αν τα σύγχρονα, άψυχα μηχανικά μέσα γραφής και αποτύπωσης ενός δημιουργήματος -λ.χ. της λογοτεχνίας- βοηθούν στη διάδοσή του, ουδέποτε θα αποκτήσουν την καλλιτεχνική αξία, τη ζωντάνια, τη θέρμη, την «ψυχή» που δίνει ο μόχθος της χειροποίητης γραφής ή αποτύπωσής του. Απόδειξη περί αυτού, η τεράστια πνευματική, καλλιτεχνική, επόμενα και οικονομική, αξία των χειρόγραφων παπύρων.

Ο λόγος, λοιπόν, αφορά στον Κώδικα 32.4 της Λαυρεντιανής Βιβλιοθήκης της Φλωρεντίας, υπό τον τίτλο «Ομήρου Ιλιάς Ραψωδίαι» και στο πιστό ανάτυπό του, από τις εκδόσεις «Εφεσος», με χορηγία του Πολιτιστικού Ιδρύματος της Τραπέζης Κύπρου, καθώς στο ομηρικό έπος έντονα «παρούσα» είναι και η Κύπρος. Να σημειωθεί ότι για πρώτη φορά, παγκοσμίως, κυκλοφορεί σε ομοιογραφική έκδοση αυτό το -ανυπολόγιστης αξίας- περγαμηνό χειρόγραφο του τελευταίου τετάρτου του 15ου αιώνα. Οι διαστάσεις του είναι 0,23 πλάτος, 0,42 ύψος, 5,5 πάχος. Στο κατάστικτο από ανάγλυφα κοσμήματα δερματόδετο περίβλημά του, καταγράφεται μέσα σε χρυσόχρωμο πλαίσιο το ομηρικό περιεχόμενο του τόμου. Να σημειωθεί ακόμη ότι η ομοιογραφική έκδοση, τοποθετημένη σε πανέμορφη προστατευτική κασετίνα, συνοδεύεται με έναν ξεχωριστό τόμο (στα ελληνικά και αγγλικά), ο οποίος περιλαμβάνει κείμενα των πανεπιστημιακών καθηγητών Δημήτρη Μαρωνίτη και Σοφίας Κοτζάμπαση, καθώς και της καθηγήτριας και υπεύθυνης του Τμήματος της περίφημης Λαυρεντιανής Βιβλιοθήκης της Φλωρεντίας, Τζιοβάννα Ράο.

Η πιστότητα του ανατύπου, καθώς φέρνει στο νου το πρωτότυπο, προκαλεί δέος και με το παραμικρότερο άγγιγμά του. Μόνο τα μάτια άπληστα «αγγίζουν» κάθε γράμμα, κάθε γραμμή, κάθε αρχίγραμμα, κάθε κόσμημα, κάθε εικόνα που χάραξαν πάνω στην περγαμηνή τα χέρια δυο καλλιτεχνών της Φλωρεντινής Αναγέννησης. Τα μάτια, είτε γυμνά είτε με τη βοήθεια μεγεθυντικού φακού (περιλαμβάνεται στην έκδοση) μαγεύονται από την αναγνώσιμη γραφή της γλώσσας του Ομήρου:

«(...) Ατρείδης δ' εβοήθησεν ιδέ ζώννυσθαι άνωγεν Αργείους, εν δ' αυτός εδύσσετο νώροπα χαλκόν, κνημίδας μεν πρώτα περί κνήμησιν έθηκε καλάς, αργυρέοισιν επισφυρίοι αραρύας. Δεύτερον αυ θώρακα περί στήθεσσιν έδυνε, τον ποτέ Κινύρης δώκε ξεινήιον είναι. Πεύθετο γαρ Κύπρον δε μέγα κλέος, ούνεκ Αχαιοί ες Τροίην νήεσσιν αναπλεύσασθαι έμελλον(...)». Παραθέτουμε και τη νεοελληνική μετάφραση του αποσπάσματος: «Ο Ατρείδης τότε φώναξε και πρόσταξε τους Αργείους να οπλιστούν, και ο ίδιος φόρεσε το λαμπερό οπλισμό του. Πρώτα έβαλε γύρω στις κνήμες του ωραίες κνημίδες, που έκλειναν με ασημένια θηλυκωτήρια πάνω στα σφυρά. Υστερα φόρεσε γύρω στο στήθος το θώρακα, που του είχε δώσει κάποτε ο Κινύρας, να τον θυμάται σα φίλο, γιατί είχε μάθει στην Κύπρο τη μεγάλη είδηση ότι οι Αχαιοί ήταν να ταξιδέψουν με τα καράβια τους στην Τροία».

Τα μάτια θαυμάζουν τα γράμματα που καλλιγράφησε ένας φημισμένος σε όλη την Ιταλία Ελληνας γραφέας. Ο Δημήτριος Δαμιλάς, από την Κρήτη, ο οποίος υπήρξε ο πρωτοπόρος της ελληνικής τυπογραφίας στην Ευρώπη και ο πρώτος εκδότης των Ομηρικών Επών, κατά τα πρώτα χρόνια της Ιταλικής Αναγέννησης και γραφέας της Βιβλιοθήκης του Βατικανού. Τα μάτια μαγνητίζονται και από τις διακοσμήσεις που φιλοτέχνησε πάνω στις σελίδες του χειρογράφου, ένας από τους σπουδαίους ζωγράφους της Φλωρεντινής Αναγέννησης, ο Φραντσέσκο Ροσσέλι.

Η «Ιλιάδα» υπήρξε το «συχνότερα αντιγραφόμενο βιβλίο στα ελληνιστικά και ρωμαϊκά χρόνια», ενώ η «Οδύσσεια» υπολείπεται κάπως, όπως σημειώνει προλογικά στο συνοδευτικό τόμο, ο καθηγητής και μεταφραστής του Ομήρου Δ. Μαρωνίτης. Από τους αναγεννησιακούς λογοτέχνες Πετράρχη και Βοκκάκιο, πρωτοεκδηλώνεται η «δίψα» της Ιταλίας για τα ομηρικά έπη. Στα μέσα του 14ου αιώνα, πρώτος ο Λεόντζιο Πιλάτο μεταφράζει τον Ομηρο. Το 1397 ο καγκελάριος της Φλωρεντίας καλεί τον Μανουήλ Χρυσολωρά να διδάξει Eλληνικά στο φλωρεντινό «studium». Μια σχολή, όπου δίδασκαν και άλλοι σπουδαίοι λόγιοι, φυγάδες μετά την άλωση της Κωνσταντινούπολης, όπως ο Ιωάννης Αργυρόπουλος, ο Κωνσταντίνος Λάσκαρης και ο Δημήτριος Χαλκοκονδύλης. Ο φιλόλογος Κ. Λάσκαρης και ο τυπογράφος Δ. Δαμιλάς ήταν οι δημιουργοί της «Γραμματικής» της ελληνικής γλώσσας, του πρώτου ελληνικού βιβλίου που εκδόθηκε στη Φλωρεντία. Ο Δ. Χαλκοκονδύλης, ο οποίος κατείχε την έδρα της Ηθικής Φιλοσοφίας και των Ελληνικών είχε το φιλολογικό έλεγχο των εκδόσεων του Δημητρίου Δαμιλά, ο οποίος, εκτός των χειρογράφων, τύπωσε (1488) και σε δύο τόμους τα Ομηρικά Επη, με δικούς του τυπογραφικούς χαρακτήρες.

Στην περγαμηνή με την «Ιλιάδα» ο Δαμιλάς, λόγω της αντιγραφικής ταπεινοφροσύνης της εποχής του, δε σημείωσε ούτε το όνομά του. Η περγαμηνή παραγγέλθηκε από τον Λορέντσο, τον μεγάλο γιο του ιδρυτή του οίκου των Μεδίκων, Κόζιμο ντε Μέντιτσι, προς χάριν του μικρότερου αδελφού του, Τζουλιάνο ντι Πιέρο. Οι δυο γιοι του φιλομαθέστατου και ελληνομαθέστατου Κόζιμο, εμπλούτισαν τη βιβλιοθήκη που δημιούργησε ο πατέρας τους και συνέβαλαν στη διάδοση των ελληνικών Γραμμάτων στην Ιταλία. Στην περίφημη Βιβλιοθήκη των Μεδίκων, λοιπόν, εργάστηκε, επί δέκα χρόνια, ο Δ. Δαμιλάς, ως γραφέας και αντιγραφέας παλαιών κωδίκων.

Η περγαμηνή με την «Ιλιάδα», η οποία θεωρείται ως «ένα από τα πιο εκπληκτικά λογοτεχνικά χειρόγραφα», όπως τονίζει στο κείμενό της η Τζιοβάννα Ράο, υπεύθυνη του Τμήματος Κωδίκων της Λαυρεντιανής Βιβλιοθήκης (όπως μετονομάστηκε η Βιβλιοθήκη των Μεδίκων), σύμφωνα με μια επιστημονική άποψη παραγγέλθηκε το 1489 και ολοκληρώθηκε γύρω στο 1491. Σύμφωνα με άλλη επιστημονική άποψη, ο χρόνος της διακόσμησης του χειρογράφου από τον αναγεννησιακό ζωγράφο Ροσσέλι ήταν το 1475. Χρονιά κατά την οποία στη Φλωρεντία πραγματοποιήθηκε μια φημισμένη γκιόστρα, η οποία πιστεύεται ότι «σηματοδοτείται» στη ζωγραφική σύνθεση.

Ο Φρ. Ροσσέλι διακόσμησε με «εξαιρετική λεπτότητα» όλα τα αρχικά γράμματα του χειρογράφου και τα κοσμήματα στα φύλλα του τόμου. Σπουδαίο έργο τέχνης, όμως, αποτελεί η μικρογραφική ζωγραφική σύνθεσή του στο πρώτο φύλλο του χειρογράφου. Πρόκειται για αλληλουχία μινιατούρων, με τολμηρά, θερμά χρώματα (κυρίως μπλε, κόκκινο και κίτρινο), ποικιλμένα με χρυσομπογιά, τα οποία «διηγούνται» σκηνές από τον Τρωικό Πόλεμο.

Στη σύνθεση, όπως αναφέρει η Τζιοβάννα Ράο, «εκτός από τον Ομηρο που δεσπόζει στη γενική εικόνα, με τη θέση του στο σε σχήμα V άνοιγμα του αρχικού Μ (Μήνιν) και από έναν έφιππο με αρχηγική ράβδο επάνω σε άλογο που καλπάζει, ο οποίος μπορεί να ταυτιστεί με τον Αχιλλέα, εντός του Μ, εμφανίζονται, στα τέσσερα περιθώρια, ξεκινώντας από επάνω, μέσα σε πλαίσια από φύλλα ακάνθου, δελφίνια και δαχτυλίδια με διαμάντια, αλληγορικές μορφές που ανακαλούν θέματα του πολέμου, της σοφίας, της ειρήνης και της ποίησης, πέρα από τους πρωταγωνιστές και τα σπουδαιότερα επεισόδια του ποιήματος: Ο Χρύσης γονατιστός μπροστά στον Αγαμέμνονα, ένας ηγεμόνας και ένας πολεμιστής, ίσως ο Πρίαμος και ο Εκτορας, το στρατόπεδο των Ελλήνων, μια νεαρή βασίλισσα και ένας ξανθός πολεμιστής με τόξο, πιθανώς η Ελένη και ο Πάρις, η σφαγή στο στρατόπεδο των Αχαιών, ο Αχιλλέας με την ασπίδα των Μεδίκων, ο Αχιλλέας, ενώ σύρει το σώμα του Εκτορα, η πυρπόληση της πόλης».

Μια άλλη μελετήτρια, η Τζιοβάννα Λάτζι, η οποία χρονολογεί τη διακόσμηση στο 1475, τη χρονιά της γκιόστρας, υποθέτει ότι η σύνθεση παραπέμπει στην γκιόστρα και ταυτίζει το ομηρικό ερωτικό ζευγάρι, τον Πάρι και την Ελένη, με τον Τζουλιάνο ντι Πιέρο και τη Σιμονέττα Βεσπούτσι, απαθανατίζοντας μέσω των δυο μυθικών εραστών δύο ιστορικά πρόσωπα της Ιταλικής Αναγέννησης.