Γιορτή - «γέφυρα» του περάσματος από το Χειμώνα στην Ανοιξη, η μοναδική - ίσως - κοινή μυσταγωγία όλων των λαών του κόσμου (με τις παραλλαγές της φυσικά) που παρέμεινε μέχρι σήμερα από τα βάθη της προϊστορίας, η Αποκριά «επιμένει» και εξακολουθεί να εκφράζει την ανάγκη του ανθρώπου για αλλαγή και ευημερία, όσο και αν απειλείται συνεχώς από την εμπορευματοποίηση.

Αν και πλέον δεν μπορούμε να μιλάμε για μυσταγωγία στα σύγχρονα καρναβάλια των πόλεων που χαρακτηρίζονται περισσότερο από την αυστηρότητα της χωροταξίας μιας παρέλασης, η οποία με τη σειρά της παραπέμπει στην καταστολή της ελευθερίας της αποκριάτικης έκφρασης και σε ένα ιδιότυπα ελεγχόμενο «κέφι», τα πράγματα ωστόσο είναι περισσότερο ανοιχτά όσο απομακρυνόμαστε από τα μεγάλα αστικά κέντρα. Ορισμένοι λαογράφοι προσπαθούν να εξηγήσουν τον εκφυλισμό του αστικού καρναβαλιού ως αποτέλεσμα της γενικότερης εμπορευματοποίησης όλων των πτυχών της δημόσιας ζωής, με χαρακτηριστικό παράδειγμα την εποχιακή «αρπαχτή» των διαφημιστών και των πολυκαταστημάτων. Ωστόσο, η εμπορευματοποίηση είναι και αυτή αποτέλεσμα και όχι αιτία της γενικότερης υποχώρησης στην ποιότητα των σχέσεων μεταξύ των μελών μιας κοινωνίας. Αυτό όμως είναι θέμα για μια άλλη στιγμή...

Δεδομένου ότι η αρχέγονη τελετουργία της γιορτής που σήμερα ονομάζουμε Αποκριά ήταν άμεσα συνδεδεμένη με τις αλλαγές των εποχών και κατ' επέκταση της φύσης, αλλά και του γεγονότος ότι ο μικρός πληθυσμός αναπτύσσει στενότερες σχέσεις, ίσως να εξηγείται ο περισσότερο αυθεντικός γιορτασμός της Αποκριάς στην επαρχία. Επιπλέον, η πραγματικά αξιοθαύμαστη δουλιά των τοπικών πολιτιστικών συλλόγων στην αναβίωση παλιών εθίμων ευδοκίμησε ακριβώς γιατί η οικονομική σχέση του μέλους της κοινότητας με τη γη εξακολουθεί να είναι κυρίαρχη. Ελπίζουμε να μην χρειαστεί ποτέ να μάθουμε τι θα απογίνει αυτή η αναβίωση όσο θα συνεχίζεται η εγκατάλειψη της υπαίθρου και η υποβάθμιση της αγροτικής παραγωγής.

Φαίνεται σα να υπάρχει ένας διαχωρισμός ή μάλλον μια παράλληλη πορεία στο γιορτασμό της Αποκριάς στην πόλη και στο χωριό. Το καρναβάλι της πόλης παραπέμπει κυρίως στη σχετική ευρωπαϊκή μεσαιωνική και αναγεννησιακή παράδοση που αναπτύχθηκε στις μητροπόλεις της ασφυκτιούσας αστικής τάξης που γρήγορα θα ερχόταν δυναμικά στο ιστορικό προσκήνιο. Δεν είναι τυχαίο ότι η λέξη «καρναβάλι» καθιερώθηκε στην Ιταλία του 13ου αιώνα, όπου το «θεατρόμορφο» καρναβάλι της Βενετίας «αποδομούσε» κάθε καθιερωμένη κοινωνική συμπεριφορά με κυρίαρχο μέσο το μασκάρεμα. Από την άλλη, στην επαρχία, οι παραπομπές σε ακόμη αρχαιότερες τελετουργίες είναι εμφανέστερες. Η ελευθεριακή ερωτοτροπία των μεσαιωνικών καρνάβαλων μετατρέπεται σε καθαρά αναπαραγωγική αναφορά στις αγροτικές κοινότητες. Η αθυροστομία έχει σχεδόν πάντα επίκεντρό της την αναπαραγωγική διαδικασία και η δομή του γιορτασμού παραπέμπει σε διονυσιακές τελετές. Οσο τα αστικά κέντρα αναπτύσσουν τους θεατρικούς κώδικες στη διακωμώδηση της καθημερινότητας, με αποτελέσματα που φτάνουν στην ανάπτυξη της κομέντια ντελ άρτε και του θεάτρου του δρόμου, τόσο η επαρχία «εμμένει» σε μια σταθερή θεματική στο πέρασμα των αιώνων που έχει στο επίκεντρό της την ανάγκη της κοινότητας για επιβίωση, συνέχεια, καλή σοδειά και «ξόρκισμα» του «κακού».

Οι διαφορές αυτές είναι ευδιάκριτες σε καρναβάλια όπως αυτά της Πάτρας και του Μοσχάτου και σε καρναβάλια, όπως αυτό της Αγιάσου Λέσβου π.χ. Τα πρώτα παραπέμπουν περισσότερο στην παράδοση της Γερμανίας του 14ου αιώνα οπότε και άρχισε η συστηματικότερη επεξεργασία του καρναβαλιού σε θεατρική μορφή. Κάθε καρναβαλική ομάδα παρουσιάζει και σχολιάζει ένα δικό της θέμα, γεγονός που απαιτεί ένα «σενάριο» και μια «σκηνοθεσία», ενώ το «θέατρο» είναι ο κεντρικός δρόμος της παρέλασης. Στην Αγιάσο, όπως και σε πολλά μέρη της Ελλάδας, η δομή της γιορτής είναι «άναρχη», ενώ απλώνεται σε όλον τον οικισμό. Οπως αναφέρεται σε σχετικό σημείωμα του Πανεπιστημίου Αιγαίου, «το καρναβάλι εορτάζεται με ιδιαίτερο τρόπο στην Αγιάσο της Λέσβου, συνδυάζοντας με λαϊκό και αυτοσχεδιαστικό τρόπο το σατιρικό λόγο και το θέαμα. Τις μέρες της Αποκριάς οι μασκαράδες («μουτσούνες», «γιούνια» ή «αρκούδες», όπως αναφέρονται στο λεσβιακό ιδίωμα) γυρίζουν στους δρόμους και τα καφενεία και συμμετέχουν σε αυτοσχέδια σατιρικά δρώμενα, τραγουδούν αδιάντροπα τραγούδια, χορεύουν και διασκεδάζουν σε ένα κλίμα απόλυτης ελευθερίας και ελευθεροστομίας. Η παραδοσιακή ικανότητα των Αγιασωτών στη στιχουργική και τη σάτιρα διατηρείται αμείωτη μέχρι σήμερα και εκφράζεται τόσο στα αυτοσχέδια δρώμενα όσο και στα οργανωμένα καρναβαλικά συγκροτήματα».

Ωστόσο, στο βάθος του χρόνου υπάρχει μια κοινή «αφετηρία» αυτών των διαφορετικών αποκριάτικων εκφάνσεων. Το μασκάρεμα είναι το κατεξοχήν αρχετυπικό, κοινό στοιχείο. Ακόμη και την περίοδο του Βυζαντίου που δε μασκαρεύονταν, η εναλλαγή ρόλων γινόταν μέσω της μίμησης χαρακτηριστικών συμπεριφορών και όλα αυτά κατέληγαν, όπως σημειώνει ο Στρατής Μολινός («Τα λαογραφικά του Δωδεκάμηνου») «σε οργιώδεις διασκεδάσεις με κραιπάλες με άσεμνα τραγούδια» κλπ.

Πολλούς αιώνες αργότερα στη Λέσβο, τα σατυρικά και τα προκλητικά τραγούδια με τη συνοδεία κρασιού αντιλαλούσαν και εξακολουθούν να αντιλαλούν στα σπίτια και τους δρόμους:

-- «Ποιος είδε, ποιος αντάμουσι

παπά να κλεβ' απίδια

κι απού μπρος η παπαδιά

να του τραβά τ' αρ...».

-- «Αγάπη μου ξινόγαλου τσι χαβιαρουμανέστρα

την Κυριακή 'σαν όμουρφη κι τη Δευτέρα χέστρα»...

Πολύ πριν, στις αρχαίες Βακχικές γιορτές, οι συμμετέχοντες μεταμφιέζονταν και μεθυσμένοι από το κρασί ξεκινούσαν κωμικούς διαλόγους, γεμάτους εμπαιγμούς και αθυροστομίες. Ο θεός Διόνυσος, αρχικά θεός της ζωής και της αναπαραγωγής και αργότερα του κρασιού και του γλεντιού, συνοδευόμενος από τους μασκαρεμένους Σατύρους και Σιληνούς ήταν το επίκεντρο του γιορτασμού με έναν τρόπο που θυμίζει - τηρουμένων των αναλογιών - τον σημερινό «Βασιλιά Καρνάβαλο» και τη συνοδεία του. Χαρακτηριστικό δρώμενο που οι ρίζες του φτάνουν μέχρι τις Διονυσιακές γιορτές είναι ο «Καλόγερος», που το έφεραν μαζί τους οι Μικρασιάτες πρόσφυγες. Αρχίζει με το «φόνο» του Καλόγερου και τελειώνει με την «ανάστασή» του, γι' αυτό και οι λαογράφοι «βλέπουν» σε αυτό το συμβολισμό της αναγέννησης της φύσης και της αρχέγονης αναπαράστασης του κύκλου της ζωής και του θανάτου. Ολο το δρώμενο γίνεται με τη συνοδεία μουσικής από το πρωί μέχρι αργά το βράδυ. Η «κλωστή» που συνδέει αυτές τις διαφορετικές περιόδους είναι φανερή.

Η αναφορά στην Εκκλησία και τους λειτουργούς της δεν είναι τυχαία. Η λαϊκή σάτιρα που «μαστιγώνει» τους εξουσιαστικούς θεσμούς δεν ήταν δυνατό να αφήσει απ' έξω την εξουσία της Εκκλησίας. Πολύ περισσότερο που η Εκκλησία έκανε πολλές προσπάθειες να εξαφανίσει ή έστω να αφομοιώσει με κάποιον τρόπο τις Απόκριες στο τελετουργικό της, σε μια προσπάθεια να επεκτείνει τον έλεγχό της στις συνειδήσεις με την αποκοπή τους από προχριστιανικά πρότυπα λατρευτικής συμπεριφοράς. Απέτυχε και στα δύο. Οχι μόνο αυτό, αλλά «κατάφερε» να μπει και αυτή στο στόχαστρο της σάτιρας. Ακόμη και οι προσευχές παραφράζονταν με «σκανδαλιστικό» τρόπο. Αυτό όμως που πραγματικά σκανδάλιζε την εκκλησία ήταν το γεγονός, ότι το, κατά τα άλλα πιστό, «ποίμνιό» της δεν έβλεπε σ' αυτό τίποτα το «άσεμνο». Ενα παράδειγμα μας έρχεται από τη Σκόπελο, όπου γίνεται η κωμική αναπαράσταση ενός «γάμου», με άντρα - «νύφη» και γυναίκα - «γαμπρό». Ο «παπάς» παραφράζει κατά τη διάρκεια του «μυστηρίου» το «Πάτερ ημών» με διάφορες παραλλαγές, μία από τις οποίες είναι και αυτή: «Πάτερ ημών (το βρ... των διπλανών) Ο εν τοις ουρανοίς (το βρ... της διπλανής) Αγιαστείτο το όνομά σου (το βρ... της μαμάς σου)» κλπ.

Ακόμη και η Καθαρή Δευτέρα που χαρακτηρίζεται από τη χριστιανική νηστεία, αφού είναι η έναρξη της Σαρακοστής δεν ξεφεύγει από την Αποκριάτικη «τελετουργία». Ο Δ. Σ. Λουκάτος στο βιβλίο του «Συμπληρωματικά του Χειμώνα και της Ανοιξης» (εκδόσεις «Φιλιππότης») γράφει: «Είναι περίεργο, ότι την Καθαρή Δευτέρα μας, που είναι τόσο αυστηρά (και πολύ εθελοντικά) νηστίσιμη, γίνεται, στο ελληνικό ύπαιθρο, η πιο εκδηλωτική γιορτή κοινωνικής επικοινωνίας και χαράς, με τα συσσωρευμένα (κούλουμα, από το λατινικό cumulus) κοινά αγαθά, ορεκτικότατους θαλασσινούς ή άλλους μεζέδες (που τους ζηλεύει η απαγορευμένη κρεοφαγία) και με κρασί σε άφθονη παροχή. Οι χοροί και τα τραγούδια επιδεικνύονται εορταστικά (βγαίνουν στο φως και οι παλιές ενδυμασίες) και μαζί τους (με τη βοήθεια του κρασιού και της ανοιξιάτικης ερεθιστικής ώρας) επιδεικνύεται και το σατιρικό παραδοσιακό πνεύμα του Ελληνα, που, όταν εξασφαλίσει την ελευθερία του λόγου (η Αποκριά το επιτρέπει) γίνεται αριστοφάνεια δηκτικός. Πληθύνονται και τα ερωτοπόνηρα πειράγματα (κι ας είναι "καθαρή" Δευτέρα) και η αθυροστομία εκδηλώνεται αποκαλυπτική. Ο "χρόνος" και ο "τόπος" της ημέρας, μαζί με την ψυχολογία της αυριανής (σαρακοστιανής) απαγόρευσης, τα επιτρέπουν όλα. Οι βωμολοχίες και τα πορνόλογα ακούονται με ανεκτικότητα (κι ευχαρίστηση) στην ώρα τους, πράγμα που θα ήταν αδιανόητο, για άλλες δημόσιες ώρες. Κι εδώ βρίσκεται η υπεροχή της συμπεριφοράς του λαού, από τις αυθαίρετες (και αταίριαστες περιστατικά και ξεκάρφωτες) αισχρολογίες των σύγχρονων θεατρικών παραστάσεων... ή και εκδόσεων».

Εκτός από το γάμο, διακωμωδούνται και άλλες κοινωνικές λειτουργίες, όπως το δικαστήριο («που οδηγεί σε κάποια εξισορρόπηση δικαίου») και η κηδεία («που οδηγεί σε νεκρανάσταση ή σε αφοριστικό κάψιμο του Κακού») γεγονός που καθιστά αυτές τις αναπαραστάσεις πολύ πιο σοβαρές στην αιτία τους από την ανάγκη, μόνο, για ξεγνοιασιά. Η σάτιρα είναι λυτρωτική για την κοινότητα, αφού δεν «ξορκίζονται» μόνο τα κακά «πνεύματα», αλλά και πιο... υλικά κακά, όπως η «δικαιοσύνη» των ισχυρών. Σχετική με αυτό είναι και η λειτουργία των αστικών καρναβαλιών που μέσα από τη σάτιρα προσπαθούν να «ξορκίσουν» τα κακά και τα άσχημα που γεννά η συγκυρία. Τα θέματα είναι παρμένα από την εγχώρια και διεθνή επικαιρότητα και με δεδομένη την καταβολή τους δεν είναι καθόλου τυχαίο που αναδεικνύονται προοδευτικές απόψεις από τη συντριπτική πλειοψηφία του πληθυσμού, ανεξάρτητα από τις «έξω - Αποκριάτικες» πολιτικές επιλογές τους. Χαρακτηριστικό είναι το φετινό παράδειγμα, με τα καρναβάλια στην Ελλάδα, αλλά και στο εξωτερικό, που ανέδειξαν το λαϊκό αντιπολεμικό κλίμα των ημερών, ενώ στο Μοσχάτο έγινε και ειδική νυχτερινή αντιπολεμική καρναβαλίστικη παρέλαση.

Τελικά, ανεξάρτητα από τις αντικειμενικές «μεταλλάξεις» τους, το καρναβάλι και η Αποκριά δε θα πάψουν να υπάρχουν, αφού η ανάγκη του ανθρώπου για γέλιο, χαρά, σάτιρα και ελευθερία ταυτίζεται με την ύπαρξή του.