Η αμερικανική εισβολή στο Ιράκ επισκίασε και επηρέασε τις εξελίξεις του 2003 σε ολόκληρη την περιοχή της Νοτιοανατολικής Μεσογείου και της Μέσης Ανατολής. Ως εκ τούτου, τα Ελληνοτουρκικά και το Κυπριακό, που αποτελούν ένα από τα «θεμελιώδη» προβλήματα της νοτιοανατολικής πτέρυγας της ΝΑΤΟικής συμμαχίας, δε βρήκαν τα απαραίτητα περιθώρια να κινηθούν με ταχύτητα προς τις προδιαγεγραμμένες κατευθύνσεις.

Θα μπορούσε να υποστηρίξει κανείς πως το «μεγάλο παιχνίδι» της ανασύνταξης του πολιτικού χάρτη στην ευρύτερη περιοχή, που ξεκίνησαν οι Αμερικανοί με την ωμή τους επέμβαση στο Ιράκ, λειτούργησε επιβραδυντικά για τις εξελίξεις στο Κυπριακό και τα Ελληνοτουρκικά. Σε καμία περίπτωση, ωστόσο, δεν άλλαξε τις βασικές παραμέτρους, οι οποίες καθορίζουν τις εξελίξεις σε αυτά τα δύο ανοιχτά ζητήματα.

Μια απ' αυτές τις παραμέτρους είναι η διάταξη των δυνάμεων στο εσωτερικό πολιτικό σκηνικό της Τουρκίας. Ολόκληρο το 2003, εξαιτίας της ανάληψης της εξουσίας από τους «μετριοπαθείς ισλαμιστές» του Ταγίπ Ερντογάν, αναπτύχθηκε μια αβάσιμη, όπως αποδεικνύεται από τα γεγονότα, φιλολογία για «σκληρό χτύπημα» κατά του στρατιωτικού κατεστημένου που έχει δεκαετίες τώρα στα χέρια του τη μοίρα της Τουρκίας. Η βαθμιαία προσέγγιση, από την κυβέρνηση Ερντογάν, των θέσεων του κατεστημένου για τα μείζονα ζητήματα της τουρκικής εξωτερικής πολιτικής, διέψευσε προσδοκίες που καλλιεργήθηκαν από την ελληνική κυβέρνηση, για ουσιαστική αλλαγή πάγιων τουρκικών θέσεων για το Κυπριακό και τα Ελληνοτουρκικά. Μάλιστα, η απόφαση στις 22 του Δεκέμβρη του τουρκικού δικαστηρίου που καταδικάζει την ηγεσία του κόμματος της Ευημερίας, που το 1997 κυβερνούσε, υπό τον Ερμπακάν, τη χώρα, ήταν το τελειωτικό χτύπημα προς οποιαδήποτε εμφάνιση διαφοροποίησης από το κατεστημένο της σημερινής κυβέρνησης Ερντογάν, η οποία ως ένα βαθμό αποτελεί πολιτικό τέκνο του κόμματος της Ευημερίας. Ετσι, λοιπόν, ανάμεσα στους καταδικασθέντες είναι οι σημερινοί υπουργοί Εξωτερικών Α. Γκιούλ και Εσωτερικών Α. Αξού, των οποίων η περιουσία «δεσμεύτηκε», αφού το 1997 ήταν μέλη της ηγετικής ομάδας του κόμματος της Ευημερίας.

Βέβαια, υπάρχουν και τα «συμφωνηθέντα» στο παρελθόν. Η βασική συμφωνία η οποία καθορίζει την πορεία των ελληνοτουρκικών σχέσεων βρίσκεται στα συμπεράσματα του Συμβουλίου Κορυφής της ΕΕ το Δεκέμβρη του 1999 στο Ελσίνκι. Εκεί οι δύο χώρες συμφώνησαν να προχωρήσουν στη διευθέτηση των συνοριακών και άλλων συναφών τους διαφορών μέχρι το Δεκέμβρη του 2004. Τότε αναμένεται μια κρίσιμη εκτίμηση των ευρωπαϊκών προοπτικών της Τουρκίας, η οποία πρέπει να δείξει καλή θέληση στη διευθέτηση των Ελληνοτουρκικών και του Κυπριακού.

Οι ελληνοτουρκικές συνομιλίες που διερευνούν τη δυνατότητα προσφυγής στο Δικαστήριο της Χάγης για το ζήτημα της υφαλοκρηπίδας του Αιγαίου, θα μπορούσε να πει κανείς ότι ήδη έχουν καταλήξει σε, τουλάχιστον, μια συμφωνία: Οτι δε θα λέγεται τίποτε και δε θα διαρρέει τίποτε από πουθενά, ότι καμιά από τις δυο πλευρές δε θα βγάζει τίποτε προς τα έξω.

Μέχρι στιγμής η συμφωνία αυτή έχει τηρηθεί σε απόλυτο σχεδόν βαθμό. Πέραν των χειριστών, δυο από κάθε χώρα, των υπουργών Εξωτερικών και των πρωθυπουργών, ουδείς γνωρίζει τι συζητούν οι δυο επιτροπές, πού έχουν φθάσει, τι έχει προηγηθεί. Και, αισίως, έχουν ήδη πραγματοποιηθεί περισσότεροι από 15 γύροι συνομιλιών.

Παρ' όλα αυτά φαίνεται πως Ελλάδα και Τουρκία βρίσκονται σε έναν «καλό δρόμο» όσον αφορά τη διαδικασία. Για την ακρίβεια, οι δυο πλευρές φέρονται να αναζητούν μια «μέση λύση», εν είδει χρυσής τομής, που θα μπορεί να καλύψει και το πάγιο αίτημα της Αγκυρας για διμερή διάλογο εφ' όλης της ύλης των διεκδικήσεών της στο Αιγαίο και της αντιστοίχως πάγιας θέσης της Αθήνας για προσφυγή στη Χάγη μόνο για το ζήτημα της υφαλοκρηπίδας.

Ενα ζήτημα τριβής είναι η δεσμευτικότητα ή μη για προσφυγή στο Δικαστήριο της Χάγης. Η τουρκική πλευρά υποστηρίζει πως εάν είναι δεσμευτική η Χάγη, εφόσον δεν υπάρξει διμερής κατάληξη, η Ελλάδα δε θα έχει κανένα λόγο να συμφωνήσει στις διμερείς συνομιλίες για οτιδήποτε. Ενα άλλο ζήτημα είναι τι ακριβώς θα αφορούν οι συνομιλίες κι η προσφυγή, εφόσον ακολουθήσει. Για την κυβέρνηση της Ελλάδας η στενότερη δυνατή γκάμα θεμάτων είναι επιθυμητή, ενώ για την τουρκική υπάρχει η λογική του πακέτου. Δηλαδή, όλα τα ζητήματα του Αιγαίου, από την υφαλοκρηπίδα και τα χωρικά ύδατα μέχρι τον εναέριο χώρο και την αποστρατικοποίηση των νησιών.

Ολα αυτά, βέβαια, εξαρτώνται σε μεγάλο βαθμό από τις ελληνικές εσωτερικές εξελίξεις και το χρονοδιάγραμμα ίσως επηρεαστεί από την ημερομηνία των εκλογών. Ομως, όπως υπογραμμίζουν διπλωματικοί κύκλοι, ανεξάρτητα από το πότε θα γίνουν οι εκλογές και από το ποιο θα είναι το αποτέλεσμα, η επόμενη κυβέρνηση είναι υποχρεωμένη να συνεχίσει να επιδεικνύει, τουλάχιστον, την καλή της θέληση και την προσήλωσή της στα συμφωνηθέντα στο Ελσίνκι για «διευθέτηση» συνοριακών διαφορών.

Στο σημείο αυτό απαιτείται μια παρένθεση, προκειμένου να σκιαγραφηθούν οι συνέπειες του πολέμου και της κατοχής στο Ιράκ για την Τουρκία, καθώς το ζήτημα αυτό αποτελεί «κλειδί» για τη μελλοντική πορεία της Αγκυρας.

Είναι πολλοί αυτοί που προβάλλουν ότι η ιρακινή περιπέτεια της Τουρκίας και η υποβάθμιση πλέον της «ευρωπαϊκής προοπτικής» στην ατζέντα της τούρκικης ηγεσίας δημιουργούν νέα δεδομένα όχι μόνο για την εσωτερική διαμάχη στην Αγκυρα, αλλά και για τις ελληνοτουρκικές σχέσεις.

Η Τουρκία έχει μπροστά της το «κουρδικό» πρόβλημα που της οξύνει η ιρακινή κρίση και η ευρωπαϊκή προοπτική φαίνεται να υποβαθμίζεται, θέτοντας ίσως υπό αμφισβήτηση ολόκληρο το υπόβαθρο στο οποίο στηρίχτηκε από το 1999 η διαδικασία της ελληνοτουρκικής προσέγγισης. Και αυτά ελέω Αμερικανών.

Η Τουρκία, σε όλη τη διάρκεια της ιρακινής κρίσης, απέφυγε συστηματικά να συντονίσει τις ενέργειές της ή ακόμη και τις διαβουλεύσεις με την ΕΕ, όπως θα όφειλε ως υποψήφια προς ένταξη χώρα, που φιλοδοξεί να ξεκινήσει ενταξιακές διαπραγματεύσεις στο τέλος του 2004.

Είναι χαρακτηριστικό ότι ακόμη και στη συνάντηση που οργάνωσε η τουρκική κυβέρνηση με τις γειτονικές προς το Ιράκ χώρες στην Κωνσταντινούπολη, απορρίφθηκε διακριτικά το αίτημα της Ελληνικής Προεδρίας και του ίδιου του Γ. Παπανδρέου να παραστεί ως παρατηρητής.

Η τουρκική ηγεσία βρέθηκε διχασμένη στο θέμα του Ιράκ. Το ισλαμικό κυβερνών κόμμα, ΑΚΡ, υιοθέτησε αρχικά αρνητική στάση σε σχέση με την όποια συμμετοχή στην επίθεση στο Ιράκ.

Το στρατιωτικό κατεστημένο είχε διαφορετική θέση και επιδίωξε να σπρώξει την ισλαμική κυβέρνηση κατευθείαν στην «κινούμενη άμμο» της κρίσης του Ιράκ.

Τελικά, θέλοντας και μη, η Αγκυρα, με αφορμή την κρίση στο Ιράκ, στράφηκε υποχρεωτικά προς τις ΗΠΑ, έστω κι αν τις «δυσαρέστησε» αρνούμενη να επιτρέψει την προέλαση των αμερικανικών δυνάμεων από το έδαφός της και υπό την έμμεση αναμόχλευση από τις ΗΠΑ του «κουρδικού ζητήματος».

Αυτό το πολύπλοκο πλέγμα, εφόσον βεβαίως παγιωθεί αυτή η ρευστή κατάσταση στην Τουρκία, υπονομεύει τη στρατηγική επιλογή της Αθήνας για ευρωπαϊκοποίηση των ελληνοτουρκικών προβλημάτων. Ανώτατη πηγή του ελληνικού υπουργείου Εξωτερικών εξέφραζε σοβαρή ανησυχία για τις εξελίξεις στην Τουρκία, καθώς εκτιμούσε ότι θα υπάρξουν συνέπειες στις ελληνοτουρκικές σχέσεις, παρά το γεγονός ότι η Ελλάδα θα παραμείνει σταθερά προσηλωμένη στην προσέγγιση της Τουρκίας προς την Ευρώπη.

Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι το ναυάγιο στο οποίο οδηγήθηκαν οι προσπάθειες του Γενικού Γραμματέα των Ηνωμένων Εθνών, για επίλυση του Κυπριακού, εντός του πλαισίου της ένταξης της Νήσου στην ΕΕ, γκρέμισε το μύθο που έπλασαν οι ελληνικές κυβερνήσεις, διαδίδοντας ότι «ένταξη στην ΕΕ σημαίνει αυτόματα και λύση».

Οι εξελίξεις τούς διέψευσαν και επιβεβαίωσαν εκείνους οι οποίοι, γνωρίζοντας καλά το Κυπριακό και τη σημασία του για το ακλόνητο διπλωματικό και στρατιωτικό κατεστημένο της Τουρκίας, ήταν εξαρχής πεπεισμένοι ότι το έγγραφο Ανάν θα ερχόταν να προστεθεί στο μακρύ κατάλογο των «χαμένων ευκαιριών» της ιστορίας του.

Ο ίδιος ο Τουρκοκύπριος ηγέτης κ. Ραούφ Ντενκτάς είχε άλλωστε, με μαθηματική ακρίβεια, προδιαγράψει τις εξελίξεις, δηλώνοντας ευθαρσώς προς τον Κόφι Ανάν - όταν ο τελευταίος βρισκόταν στη Λευκωσία για να παραδώσει το τρίτο αναθεωρημένο του έγγραφο -ότι δεν υπήρχε περίπτωση να αποδεχτεί το σχέδιο κι ότι θα μετέβαινε στο «ραντεβού» της Χάγης απλώς και μόνο για να πει «όχι».

Παρά το ότι η στάση αυτή δεν άφηνε πολλά περιθώρια παρερμηνειών, πολλοί είχαν θεωρήσει τότε ότι επρόκειτο για τη γνωστή μαξιμαλιστή τακτική Ντενκτάς, ο οποίος «ανεβάζει τον πήχη» για να εξασφαλίσει περαιτέρω ανταλλάγματα, πριν υποχωρήσει.

Οι υπέρμαχοι της άποψης αυτής - στους οποίους ανήκαν οι παράγοντες των Ηνωμένων Εθνών, αλλά και οι κ.κ. Χάνεϊ και Γουέστον - έκαναν βεβαίως, ηθελημένα ή μη, ένα βασικό λάθος στην προσέγγισή τους: υποτιμούσαν όχι τόσο τον παράγοντα «Ντενκτάς» και τα ισχυρά ερείσματά του στο τουρκικό στρατιωτικό κατεστημένο, εναποθέτοντας «ελπίδες» στον παράγοντα «Ερντογάν», αλλά τις αμερικανικές επιδιώξεις.

Τα αποτελέσματα των εκλογών στο ψευδοκράτος απέδειξαν ότι ο κόσμος είναι μοιρασμένος ανάμεσα σε λύση - ευρωπαϊκή προοπτική και τη διαιώνιση της παρούσας κατάστασης. Απέδειξαν όμως και κάτι ακόμη σημαντικότερο: Οτι τις τύχες του Κυπριακού, όπως και των ελληνοτουρκικών σχέσεων, κρατούν στα χέρια τους αυτοί που ουσιαστικά κυβερνούν την Τουρκία. Και δεν είναι οι «μετριοπαθείς» ή οι «εκσυγχρονιστές» ισλαμιστές του Ερντογάν, αλλά οι στρατηγοί, που τα συμφέροντά τους και αυτά που εκπροσωπούν συντάσσονται με τις επιδιώξεις των ΗΠΑ στο συγκεκριμένο ζήτημα.