«Εως τώρα παρηγοριόμαστε με τη ρήση ότι "τα πρώτα εκατό χρόνια είναι τα δύσκολα". Μπορούμε, επομένως, να ελπίσουμε ότι τώρα που συμπληρώθηκαν τα εκατό χρόνια από τη γέννηση του Σκαλκώτα, κάτι θα αρχίσει να αλλάζει στη στάση της ελληνικής πολιτείας απέναντι στο, διεθνώς πια αναγνωρισμένο, έργο του μέγιστου αυτού συνθέτη;». Τα παραπάνω λόγια του συνθέτη Στέφανου Βασιλειάδη, προέδρου του Ιδρύματος Χουρμουζίου - Παπαϊωάννου και διευθυντή του Κέντρου Σύγχρονης Μουσικής Ερευνας (ΚΣΥΜΕ), άνοιξαν την πρόσφατη εκδήλωση-παρουσίαση, στη «Στοά του Βιβλίου», του δίτομου έργου «Νίκος Σκαλκώτας (1904-1949): Μια προσπάθεια είσδυσης στο μαγικό κόσμο της δημιουργίας του». Ο συγγραφέας του - ο διακεκριμένος μουσικολόγος, πιανίστας και δάσκαλος Γιάννης Γ. Παπαϊωάννου δεν υπάρχει πια. Εφυγε από τη ζωή πριν τέσσερα χρόνια. Μας άφησε όμως αυτό το δίτομο - έργο ζωής για τον πρωτεργάτη της διαφύλαξης, μελέτης και διάδοσης του έργου του Νίκου Σκαλκώτα. Η έκδοση αποτελεί μια άμεση μαρτυρία, δοσμένη πρωτότυπα και μεθοδικά, για την εμπνευσμένη φιγούρα του πρωτοπόρου δημιουργού του 20ού αιώνα. Αυτού του σπουδαίου συνθέτη που αδικήθηκε από τη ζωή, πεθαίνοντας πρόωρα, πάνω στο άνθος της δημιουργίας του (1904-1949), αλλά και από τον τόπο του, αφού το έργο του - έργο που εκτιμήθηκε ιδιαίτερα στο εξωτερικό - αγνοήθηκε, αποσιωπήθηκε, ξεχάστηκε για δεκαετίες. Και χρειάστηκε μεγάλη, μακρόχρονη, πεισματική προσπάθεια μερικών ομοτέχνων του, όπως του Γ. Παπαϊωάννου, του Συνδέσμου «Φίλων Ν. Σκαλκώτα», της Ενωσης Ελλήνων Μουσουργών, του Κέντρου Σύγχρονης Μουσικής Ερευνας, για να βγει το έργο του από την αφάνεια.

Φέτος, το Μάρτη, συμπληρώνονται 100 χρόνια από τη γέννηση του Ν. Σκαλκώτα. Δυστυχώς, όμως, η πολιτεία δεν έχει πράξει ακόμα το χρέος της απέναντί του. Οπως άλλωστε δεν έχει κάνει και για την πλειονότητα των μεγάλων δημιουργών της σύγχρονης ιστορίας μας, που μόχθησαν για να πάνε μια πήχη πιο πέρα τον ορίζοντα. Σαν να τους τιμωρεί, σαν να τους εκδικείται και μετά θάνατο... Τα λόγια του Στ. Βασιλειάδη υπογραμμίζουν την επιτακτική ανάγκη «να σωθεί πρώτα και να συντηρηθεί μια τόσο σημαντική ελληνική και ευρωπαϊκή πολιτιστική κληρονομιά, όπως είναι το Αρχείο Σκαλκώτα: Οι 5.500 σελίδες των χειρογράφων του και ένα πλήθος από αξιόλογα τεκμήρια (κριτικές, ηχογραφήσεις, φωτογραφίες, μελέτες, κ.ά.) και, παράλληλα, να ξεκινήσει φέτος μια σωστά σχεδιασμένη κριτική έκδοση των απάντων του μεγάλου δημιουργού» (για το δεύτερο έχει εκδηλωθεί η προθυμία από πλευράς του Τμήματος Μουσικών Σπουδών του Ιονίου Πανεπιστημίου).

Αξίζει να θυμηθούμε ότι στην απόγνωσή του ο υπεύθυνος του Αρχείου, μουσικολόγος M. Bichsel, σ' ένα πρόσφατο άρθρο του χαρακτηρίζει την επέτειο των 100 χρόνων από τη γέννηση του Σκαλκώτα «όχι γιορτή, αλλά τον τρίτο του θάνατο. Μετά τον πρώτο, το διωγμό του ίδιου και τον αποκλεισμό των έργων του και το δεύτερο, το φυσικό του θάνατο το 1949, έρχεται τώρα ο τρίτος, αυτός που απεργάζονται όλοι εκείνοι που με συνειδητή πλέον αναισθησία σιωπούν στα τόσα διαβήματα, στα υπομνήματα, στις εκκλήσεις, στις μετ' επιστήμης σχεδιασμένες προτάσεις υλοποίησης των δύο θεμελιωδών υποχρεώσεων που έχουμε απέναντι σ' αυτό το κορυφαίο φαινόμενο του σύγχρονου πολιτισμού».

Η έμπρακτη υλοποίηση αυτών των δύο στόχων, πράγμα που σημαίνει παροχή των απαραίτητων οικονομικών μέσων, είναι, σύμφωνα με τον Στ. Βασιλειάδη, αυτή που θα δώσει μια «συνεπή απάντηση στο μόνιμο ερώτημα που βασανίζει όλους τους πνευματικούς εργάτες της παιδείας και του πολιτισμού αυτού του τόπου: Τι κάνει η ελληνική πολιτεία για την πνευματική και καλλιτεχνική δημιουργία, ιδιαίτερα αυτή που πάει πιο μπρος και πιο ψηλά την καινοτόμο σκέψη και δημιουργία; Την τέχνη που δεν κινείται, ενδεχομένως, στο πεδίο της εμπορικής και προσιτής στο μεγάλο κοινό έκφρασης;».

Ο Γ. Γ. Παπαϊωάννου εργάστηκε με ζήλο για τη διάσωση, διαφύλαξη, προβολή και ανάδειξη του έργου του Σκαλκώτα, ο οποίος, παρά τη σύντομη ζωή του, έγραψε 110 περίπου έργα, που αφορούν σε όλα σχεδόν τα μουσικά είδη: Συμφωνικά, έργα για έγχορδα και πνευστά, μπαλέτα, μουσική δωματίου, έργα για σόλο όργανα, φωνητικά έργα, σκηνική μουσική. Του δημιουργού, που στο έργο του χρησιμοποιεί και εξερευνά όλες τις κύριες και σύγχρονες μουσικές τάσεις της εποχής του, οι οποίες καθόρισαν τη μουσική του 20ού αιώνα: Ατονικότητα, δωδεκαφθογγισμό (σειραϊκή ατονικότητα), προχωρημένη τονικότητα, νεοκλασικισμό, ενώ παράλληλα έκανε συστηματική χρήση στοιχείων δημοτικής μουσικής σε αρκετά έργα. Γνωρίζοντάς τον προσωπικά, ο Γ. Παπαϊωάννου είχε από νωρίς εκτιμήσει τη μεγαλοφυία του. Σε συνεργασία με την οικογένεια του συνθέτη, μετά το θάνατό του, το 1949, άρχισε τη συγκέντρωση, μελέτη και σταδιακή δημοσίευση του έργου του, ενώ, παράλληλα, εργάστηκε για τη γνωριμία του διεθνούς κοινού με το φαινόμενο Σκαλκώτας: Αρθρα σε περιοδικά, κείμενα σε μουσικές εγκυκλοπαίδειες και λεξικά, ομιλίες σε ραδιοφωνικές εκπομπές και διάφορα συνέδρια στο εξωτερικό, συναυλίες και ηχογραφήσεις, συνέβαλαν προς αυτή την κατεύθυνση, πάντοτε με ποιοτικό γνώμονα τον πληθωρικό χαρακτήρα και το εύρος της εργογραφίας του.

Ο πρώτος τόμος (Βίος-Ικανότητες-Εργο) αναφέρεται στη μεταθανάτια ανακάλυψή του, στις καταβολές, στη ζωή και στις δημιουργικές περιόδους του συνθέτη, όπως τις προσδιορίζει αναλυτικά ο συγγραφέας, στις ιδιαίτερες (θεμελιώδεις και παραγωγικές) μουσικές και πνευματικές ικανότητές του και επιχειρεί να προσεγγίσει τη δημιουργική διαδικασία με την οποία συλλαμβάνει και επεξεργάζεται τη μουσική του. Παρουσιάζονται τα έργα κατά κατηγορίες (μουσική για ορχήστρα, για όργανα σόλο, μουσική δωματίου, φωνητική μουσική) αλλά και με βάση τη δημιουργική πορεία και τις αναζητήσεις του Σκαλκώτα μέσα στην τονικότητα, στην ατονικότητα και στο δωδεκάφθογγο σύστημα έως τη διαμόρφωση του δικού του «μουσικού συστήματος», που προχωρά πέρα από τα όρια των κλειστών αυτών συστημάτων σύνθεσης. Ακόμη, παρουσιάζεται αναλυτικά και με παραδείγματα ο τρόπος με τον οποίο ο Σκαλκώτας χειρίζεται την αρμονική, τη μελωδική, την αντίστιξη, τη ρυθμική, τη δυναμική, την άρθρωση και την ενοργάνωση-ενορχήστρωση και τα επιτεύγματά του στους τομείς αυτούς, όπως και στη σύνθεση όλων αυτών των στοιχείων (τη μουσική γραφή και μορφή) στα έργα του.

Ο συγγραφέας τοποθετεί τον Σκαλκώτα σε κορυφαία θέση μέσα στο μουσικό στερέωμα της παγκόσμιας μουσικής του 20ού αιώνα. Τονίζει την ελληνικότητα του έργου του αλλά και τη διεθνή του ακτινοβολία, συνδέοντάς το και με τις δυτικοευρωπαϊκές επιρροές και αναφορές του και κατατάσσοντάς το στις κορυφές της μουσικής παγκοσμίως.

Ο θάνατος βρήκε τον Γ. Παπαϊωάννου να έχει μόλις ολοκληρώσει τον πρώτο τόμο του έργου του. Ο δεύτερος τόμος διαμορφώθηκε με βάση το πλουσιότατο αλλά ημιτελές υλικό του, το οποίο συγκέντρωσε ο συνθέτης Παναγιώτης Βελιανίτης. Ο δεύτερος τόμος (Επίμετρο) περιλαμβάνει κεφάλαια με εξειδικευμένα θέματα σχετικά με το έργο και τον συνθέτη (αναλύσεις έργων, κ.ά.), αποσπάσματα από κριτικές, πίνακες, διαγράμματα, φωτογραφικές μαρτυρίες, κατάλογο έργων, βιβλιογραφία και ευρετήριο. Τον πρόλογο της έκδοσης έγραψε ο συνθέτης Νίκος Μαμαγκάκης.