Μελωδικό οδοιπορικό με «οδηγό» τον συνάδελφο Γιώργο Πετρόπουλο.

Δεν είμαι μουσικός, ούτε έχω κάποιες ειδικές γνώσεις που να μου επιτρέπουν να κρίνω ένα μουσικό έργο από τη θέση του ειδικού. Η σχέση μου με τη μουσική είναι ίδια με τη σχέση των περισσοτέρων...

Μια μεγαλύτερη εισαγωγή θα ήταν απαραίτητη για το ξεκαθάρισμα των σχέσεων του γράφοντος με τον αναγνώστη, επειδή παρακάτω θα ακολουθήσουν ορισμένες σκέψεις γύρω από ένα μεγάλο - κλασικό πλέον - έργο, τον ΕΠΙΤΑΦΙΟ του Γιάννη Ρίτσου και δύο κορυφαίους μουσικούς δημιουργούς, τον Μίκη Θεοδωράκη και τον Σταύρο Ξαρχάκο. Η αφορμή δίνεται από την πρόσφατη κυκλοφορία σε CD του ΕΠΙΤΑΦΙΟΥ του Μίκη Θεοδωράκη και του Γιάννη Ρίτσου όπως διασκευάστηκε (δεν ξέρω αν είναι κατάλληλος ο όρος για να αποτυπώσει το μέγεθος της δουλιάς που έχει γίνει) από τον Σταύρο Ξαρχάκο. Ο ακριβής τίτλος του CD είχε ως εξής: «Μίκη Θεοδωράκη - Γιάννη Ρίτσου: ΕΠΙΤΑΦΙΟΣ κατά Σταύρο Ξαρχάκο». Πρόκειται για ηχογράφηση που έγινε από το Ωδείο Ηρώδου Αττικού στις 2/10/2000. Το έργο παρουσίασε η Κρατική Ορχήστρα Ελληνικής Μουσικής υπό τη διεύθυνση του Στ. Ξαρχάκου, με ερμηνεύτρια του έργου την Μαρία Σουλτάτου.

Το μουσικό ΕΠΙΤΑΦΙΟ το γνωρίζουμε μέχρι σήμερα σε τέσσερις βασικές εκδοχές: α) Στην κλασική - λαϊκή και πιο γνωστή του Μίκη Θεοδωράκη με τον Μ. Χιώτη στο μπουζούκι και τον Γρ. Μπιθικώτση στην ερμηνεία που κυκλοφόρησε σε δίσκο το φθινόπωρο του 1960. β) Στην απόδοση του έργου μέσα από τη ματιά του Μάνου Χατζιδάκι με ερμηνεύτρια την Νανά Μούσχουρη που κυκλοφόρησε επίσης το Φθινόπωρο του 1960. γ) Το 1963 κυκλοφορεί η τρίτη εκδοχή του έργου από τον ίδιο τον Μίκη. Είναι μια πιο συμφωνική απόδοση με ερμηνεύτρια την Μαίρη Λίντα. Βέβαια, τα λαϊκά στοιχεία του έργου με τον Χιώτη στο μπουζούκι συνεχίζουν να υπάρχουν, μόνο που έχουν κάπως δευτερότερο ή εν πάση περιπτώσει έναν αλλιώτικο ρόλο. δ) Η τέταρτη εκδοχή του έργου έρχεται στα τέλη του 1964 από τη Χορωδία των Τρικάλων σε διασκευή της Τερψιχόρης Παπαστεφάνου.

Το ποίημα ΕΠΙΤΑΦΙΟΣ του Γ. Ρίτσου έχει ως θέμα του τα γεγονότα της Θεσσαλονίκης το Μάη του '36. Ο ποιητής εμπνεύστηκε από τη φωτογραφία της μάνας που κλαίει πάνω από το νεκρό παιδί της, μια φωτογραφία που τότε είχε δημοσιευτεί στην πρώτη σελίδα του «Ριζοσπάστη». Στο ποίημα υπάρχει ο σπαραγμός της τραγικής μάνας για τον αδικοχαμένο γιο της, αλλά υπάρχει και η οργή της για τους δολοφόνους του, ενώ κεντρικό στοιχείο, το καθ' αυτό μήνυμά του δεν είναι η θλίψη κι ο ψυχικός μαρασμός, η απογοήτευση και ο πεσιμισμός, αλλά η λαϊκή δύναμη και υπερηφάνεια, η θέληση αυτής της γυναίκας να ζωντανέψει το παιδί της ξανά, ζωντανεύοντας στη δική της ψυχή, στη δική της ζωή τα δικά του οράματα. Ο Μίκης συλλαμβάνει το νόημα του έργου και καταφέρνει να το αποδώσει μοναδικά με τη βοήθεια του Μ. Χιώτη που δίνει ζεϊμπέκικο χρώμα στη μουσική του αλλά και με την ανεπανάληπτη λαϊκή φωνή του Γρ. Μπιθικώτση. Αντίθετα, ο Χατζιδάκις στη δική του εκδοχή με την Μούσχουρη ρίχνει το βάρος στον ανθρώπινο πόνο. Στην τρίτη εκδοχή του έργου, ο Μίκης προσπαθεί μάλλον να συνδυάσει τις δύο πρώτες εκδοχές, τη δική του και του Χατζιδάκι, πιεσμένος πιθανόν από τις κριτικές που είχε δεχτεί και μέσα από το χώρο της ΕΔΑ όπου υπήρχε μια παραδοσιακή προκατάληψη προς το μπουζούκι και τη λαϊκή μουσική. Στη δική της απόδοση του έργου η Τ. Παπαστεφάνου βρίσκεται πιο κοντά στην εκδοχή Χατζιδάκι.

Η πέμπτη εκδοχή του μουσικού ΕΠΙΤΑΦΙΟΥ έρχεται από τον Στ. Ξαρχάκο. Ο Ξαρχάκος δεν κάνει μια απλή διασκευή του έργου αλλά το αναμορφώνει ριζικά χωρίς να πειράξει καθόλου το μουσικό του πυρήνα όπως τον γνωρίζουμε από τον Μίκη. Στο σημείωμά του με το οποίο προλογίζει την έκδοση του CD ο ίδιος ο Μίκης, γράφει πως ο Ξαρχάκος δίνει στο έργο «διαστάσεις συμφωνικής σύνθεσης ενώ η ενορχήστρωση βασισμένη στον ελληνικό ήχο, το κάνει οικείο, τόσο όσο και στην αρχική του μορφή, στο πλατύ ελληνικό κοινό». Ο Μίκης, όπως ο ίδιος εξηγεί, βασίζει αυτή του την εκτίμηση στο γεγονός ότι ο Ξαρχάκος δίνει τα τραγούδια του ΕΠΙΤΑΦΙΟΥ με ένα δικό του πρωτότυπο και ιδιοφυή τρόπο ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ ένα στοιχείο που είναι βασικό στη συμφωνική μουσική αλλά δεν υπάρχει στο τραγούδι γενικά, ούτε στο λαϊκό, ούτε στο δημοτικό. Οποιος ακούσει το έργο στην κατά Ξαρχάκο απόδοση αυτό το αντιλαμβάνεται αμέσως. Αντιλαμβάνεται δηλαδή ότι έχε να κάνει με ένα ενιαίο μουσικό έργο, τα οποίο από την αρχή ως το τέλος εξελίσσεται σε διαφορετικά επίπεδα χωρίς όμως να χάνει ούτε κατ' ελάχιστον τη συνέχειά του.

Το σημαντικό όμως που κατά τη γνώμη μας κάνει ο Ξαρχάκος είναι ότι διατηρεί και το τραγικό και το επικό στοιχείο του έργου. Καταφέρνει και περνάει το μήνυμα του έργου όπως ακριβώς δίνεται στο ποίημα και αποδίδεται μουσικά από τον Μίκη στην κλασική ερμηνεία με τον Χιώτη και τον Μπιθικώτση, διατηρώντας ταυτόχρονα και τα τραγικά στοιχεία της μάνας που έχει χάσει το παιδί της. Σ' αυτό βοηθάει αποτελεσματικά η ενορχήστρωση αλλά και η εξαιρετική ερμηνεία της Μαρίας Σουλτάτου, με το μοναδικό ηχόχρωμα στη φωνή της και τη θεατρικότητα που μπορεί να δώσει λεβέντικα τον ανθρώπινο λυγμό και ως πόνο - σπαραγμό και ως οργή και ως υπερηφάνεια.

Ο Σταύρος Ξαρχάκος εισάγει τον ΕΠΙΤΑΦΙΟ του Μίκη στον 21^ο αιώνα δίνοντάς του μια νέα διάσταση που αναδεικνύει το έργο μοναδικά προκαλώντας τις νεότερες γενιές να το γνωρίσουν σε όλες τις παλιότερες εκδοχές του. Αποδεικνύει έτσι πόσο μεγάλος δημιουργός είναι και πόσο δίκιο είχαν όλοι εκείνοι που τον τοποθετούσαν στην τριάδα των μεγάλων Ελλήνων δημιουργών δίπλα στον Μίκη Θεοδωράκη και στον Μάνο Χατζιδάκη. Αποδεικνύει όμως και κάτι άλλο: Πως μόνο ένας πραγματικά μεγάλος μπορεί να αποδώσει ιδιοφυώς ένα μεγάλο έργο σαν τον ΕΠΙΤΑΦΙΟ κι ένα μεγάλο δημιουργό σαν το Μίκη. Αυτό ας το έχουν κατά νου όλοι εκείνοι που σήμερα στην εποχή της φτήνιας και του απύθμενου θράσους απλώνουν τα χέρια τους παντού.