"Της ακραίας δεξιάς μορφής υπ' αριθμ. 1 είδομεν το πρόσωπον μετά επιμελή, επίπονον καθαρισμόν υπό τεχνίτου, αλλά μόνον δι' ολίγα λεπτά πριν καταρρεύση".Τα παραπάνω συνέβησαν το 1954, κατά τη διάρκεια της αποκάλυψης του Μακεδονικού Τάφου της Κρίσεως στα Λευκάδια Νάουσας, από τον τότε επιμελητή Αρχαιοτήτων, Φώτη Πέτσα."Συνέχεια χαλάει", έλεγε ένας τεχνίτης, που τότε συμμετείχε στην ανασκαφή του τάφου. Στη δημοσίευση που έκανε ο Φώτης Πέτσας το 1966, με τίτλο "Ο τάφος των Λευκαδίων",σημειώνει: "Ενδιαφέρουσα είναι κυρίως η εν μέρει αποκαλυφθείσα διώροφος μετ' αετώματος πρόσοψις του τάφου εις την οποίαν συνυπάρχουν δωρικά (κάτω) και ιωνικά (άνω) αρχιτεκτονικά στοιχεία με άριστα διατηρούμενην διακόσμησιν...".Γεγονότα, όμως, σαν αυτό που αναφέρεται παραπάνω συνέβησαν και πολλά χρόνια αργότερα,αφού ουδέποτε αντιμετωπίστηκε σοβαρά η λύση του στατικού προβλήματος του τάφου, αλλά και η συντήρηση των κονιαμάτων και των τοιχογραφιών.Στις 25 Νοεμβρίου 1994, κατά τη διάρκεια εργασιών της Διεύθυνσης Συντήρησης, κατέρρευσαν θραύσματα λευκού κονιάματος και στις 21 Ιανουαρίου 1995 κατέρρευσε τμήμα από το δωρικό γείσο, χωρίς, ευτυχώς, να θρυμματιστεί.

Μιλώντας, όμως, για τον Τάφο της Κρίσεως, αξίζει να σημειωθεί ότι πρόκειται για το μεγαλύτερο σε διαστάσεις (8,68 μ. επί 7,10 μ. ύψος) μακεδονικό τάφο, που έχει αποκαλυφθεί μέχρι σήμερα, και είναι ιδιαίτερα πλούσιος σε αρχιτεκτονική και ζωγραφική διακόσμηση.Χρονολογείται δε περί το 275 π.Χ.Η σχεδόν άριστα διατηρούμενη διακόσμηση και τα ζωηρά χρώματα παρατηρήθηκαν σε πολλούς μακεδονικούς τάφους κατά την αποκάλυψή τους, όπως στον τάφο των Λύσωνος και Καλλικλέους (1942), στον Τάφο των Ανθεμίων (1971), στους βασιλικούς τάφους της Βεργίνας (1978) και στον τάφο στον Αγιο Αθανάσιο Θεσσαλονίκης (1994).

Ταυτόχρονα, όμως, είναι ίσως ο μοναδικός τάφος με τόσο μεγάλες απώλειες, που εντοπίζονται κυρίως στην πρόσοψη και τον προθάλαμο.Οι βλάβες είναι δομικές και επιφανειακές. Η μελέτη του πολιτικού μηχανικού Κώστα Ζάμπα,που συντάχθηκε το 1995, αντιμετωπίζει τα θέματα αναστήλωσης, ενώ η μελέτη του προϊστάμενου της Διεύθυνσης Συντήρησης του ΥΠΠΟ, Νίκου Μίνου, έρχεται να λύσει τα προβλήματα της επιφάνειας (ζωγραφικός διάκοσμος, κονιάματα κ.ά).

Ωστόσο, οι προσπάθειες ξεκινούν το 1974 από την ΙΖ ΕΠΚΑ. Το 1988, με πρωτοβουλία του ΥΠΠΟ, ομάδα Πολωνών συντηρητών υποβάλλει προτάσεις που κρίνονται ανεφάρμοστες. Το καλοκαίρι του 1991, εγκαθίσταται συνεργείο συντηρητών, το οποίο τον Οκτώβριο του 1991 ανακαλείται λόγω έλλειψης πιστώσεων. Οι συντηρητές επανέρχονται στο χώρο τον Οκτώβριο του 1994. Μετά, όμως, από τις πτώσεις θραυσμάτων, το θέμα ξανασυζητείται στο ΚΑΣ, το 1995, όπου αποφασίζεται η σύνταξη των δύο παραπάνω μελετών και η συνέχιση των εργασιών. Με αυτή την απόφαση, επανεγκαθίσταται συνεργείο της Διεύθυνσης Συντήρησης Αρχαιοτήτων.

Ξεκινώντας από τις φθορές των τοιχογραφιών και των κονιαμάτων, είναι απαραίτητο να αναφερθεί ότι ο Τάφος βρίσκεται σε μία περιοχή με συχνές βροχοπτώσεις και χιονοπτώσεις. Ως εκ τούτου, η υγρασία ευθύνεται για πολλά από τα προβλήματα, συνυπολογίζοντας και το γεγονός ότι ο πωρόλιθος, από τον οποίο αποτελείται η τοιχοποιία του μνημείου, διευκολύνει ακόμα περισσότερο την κίνηση της υγρασίας.Ορατές είναι ακόμα και οι μηχανικές φθορές που προκλήθηκαν από τα στατικά προβλήματα της τοιχοποιίας. Πάντως, το μεγαλύτερο μέρος των απωλειών και των αλλοιώσεων, κυρίως στη διακόσμηση του θαλάμου, φαίνεται ότι συντελέστηκε πριν από την αποκάλυψη του μνημείου, όπως διαπιστώνεται από την επιγραφή και το φωτογραφικό υλικό του ανασκαφέα. Το συνεργείο της Διεύθυνσης Συντήρησης του ΥΠΠΟ έχει ήδη εγκατασταθεί, με σκοπό να δουλέψει στα μετακιόνια διαστήματα και στους δωρικούς ημικίονες, όπου παρατηρείται κρυσταλλοποίηση αλάτων, μύκητες, αλλά και μηχανικές φθορές. Επίσης, στις τοιχογραφίες και συγκεκριμένα: στην παράσταση του νεκρού, στον Ερμή, στον Αιακό, όπου παρατηρούνται πολλές ρωγμές και στην παράσταση του Ραδαμάνθυος. Ακόμα εργασίες συντήρησης θα γίνουν στο επιστύλιο,στα τρίγλυφα,στις μετόπες και το δωρικό γείσο, καθώς και στη ζωφόρο με τα ιδιαίτερα σαθρά κονιάματα των παραστάσεων, αλλά και την απώλεια παραστάσεων από το κεντρικό σημείο της πρόσοψης. Τέλος, θα συντηρηθούν τα εικονικά παραθυρόφυλλα.

Η μελέτη αποκατάστασης που συντάχθηκε από τον Κ. Ζάμπα, με προϋπολογισμό μόλις 48 εκατ., αφορά στην επανόρθωση της πρόσοψης,στην αναστήλωση της καμάρας του προθαλάμου και του ιωνικού θριγκού.Πιο συγκεκριμένα: η πρόσοψη βρίσκεται σε κατάσταση ετοιμορροπίας.Η παραμόρφωση του τοίχου της συνοδεύεται από θραύσεις, συνθλίψεις, ακόμα και καταπτώσεις. Οι συνθλίψεις των λίθων και οι σχετικές ολισθήσεις παρατηρούνται και στον ιωνικό θριγκό. Οσο για τις πτώσεις τεμαχίων που έχουν σημειωθεί, όπως αναφέρεται στη μελέτη:"πρόκειται για ήδη αποκολλημένα τεμάχια. Παρόμοια θραύσματα σε οριακή κατάσταση υπάρχουν πάμπολλα στην πρόσοψη, αλλά και στο θάλαμο, όπου δεν υπάρχει μία γενική κατάσταση ετοιμορροπίας (...). Κατάρρευση είναι δυνατό να συμβεί με ή χωρίς εξωτερική διέγερση, όπως π.χ. ένα σεισμό. Οι κυκλικές αλλαγές θερμοκρασίας και υγρασίας του περιβάλλοντος δημιουργούν ανεπαίσθητες μεταβολές στο φέροντα οργανισμό, οι οποίες είναι δυνατό χωρίς προειδοποίηση να προκαλέσουν κατάρρευση".Και, γενικότερα, ο Τάφος "είναι σε μία κατάσταση ισορροπίας εντελώς ασυνήθιστη, όχι μόνο για όσους ασχολούνται με τη δομοστατική των σύγχρονων κατασκευών, αλλά ακόμη και για όσους έχουν εμπειρία των ιδιαίτερων συνθηκών διατηρήσεως των ιστορικών μνημείων σε κατάσταση ερειπίων".

Αυτές τις μέρες τοποθετείται στον Τάφο η γερανογέφυρα, στο πλαίσιο της οργάνωσης του εργοταξίου. Το ανυψωτικό σύστημα έχει ολοκληρωθεί και ήδη έχουν παραγγελθεί τα ειδικά ράφια. Αμέσως μετά, το συνεργείο των συντηρητών θα αρχίσει στις προστερεώσεις στα όρια των ρηγμάτων, ώστε να είναι δυνατόν να διαλυθεί, στο επόμενο στάδιο, η ξύλινη σκαλωσιά για να εγκατασταθεί νέα. Θα ακολουθήσει η πρώτη, ουσιαστικά, φωτογράφιση του μνημείου, χωρίς τα ξύλα.

Το έργο χρειάζεται γνώση, εμπειρία, επίμονη και επίπονη δουλιά. Και αυτά τα χαρακτηριστικά είναι ήδη δοκιμασμένα στους μαρμαροτεχνίτες της Ακρόπολης, οι οποίοι, για μία ακόμη φορά, θα εφαρμόσουν την τέχνη, την τεχνική και την εμπειρία τους, χρησιμοποιώντας τις μέρες της κανονικής τους άδειας, ώστε να μην μείνει πίσω το έργο στην Ακρόπολη.Το ίδιο είχε συμβεί και στην αποκατάσταση του Τάφου του Πρίγκιπα στη Βεργίνα. Εκεί δούλεψαν για ένα μήνα πέντε άνθρωποι. Ο ίδιος προγραμματισμός γίνεται και για τον Τάφο της Κρίσεως. Το ίδιο πιθανόν να συμβεί και σε άλλα μνημεία, όχι γιατί το κράτος δικαιούται να εξαντλεί μέχρι το μη περαιτέρω τη γνώση και κυρίως την αντοχή εκείνων που ασχολούνται με το μνημειακό πλούτο, αλλά γιατί απαξιεί να δημιουργήσει τέτοιες συνθήκες, ώστε η εμπειρία να μεταδίδεται, η γνώση να απλώνεται, το ανθρώπινο δυναμικό να εμπλουτίζεται.Γιατί, εδώ που τα λέμε, και το συνεργείο των μαρμαροτεχνιτών της Ακρόπολης χρόνο με το χρόνο αποδυναμώνεται. Φέτος θα συνταξιοδοτηθούν τρεις εργαζόμενοι. Πρόβλεψη να αντικατασταθούν δεν υπάρχει, αλλά ούτε και απάντηση από την ηγεσία του ΥΠΠΟ στο αίτημα της Επιτροπής Ακρόπολης να προσληφθούν και νέοι τεχνίτες.

Δ. ΜΥΡΙΛΛΑ