Είναι μια λέξη κι αυτή. Οχι, βέβαια, και τόσο απλή. Πολλές φορές, τα λεξικά αφιερώνουν σελίδες ολόκληρες, για να αναλύσουν το περιεχόμενό της, παρ' όλ' αυτά, πολλοί από μας δεν μπορούν να καταλάβουν το βαθύ της νόημα, καταφεύγουν, μάλιστα, ακόμα και στην υποτιμητική χρήση της λέξης. Στη χρήση εκείνη, δηλαδή, που αποδίδει στη λέξη κακό περιεχόμενο. "Είναι ένα χαμένο υποκείμενο αυτός", λένε πολλοί, και κουνάνε το κεφάλι τους με σημασία. Αλλοι πάλι πιστεύουν πως η λέξη "υποκείμενο" παίρνει το νόημά της μόνο από τη συντακτική της λειτουργία, όπου το υποκείμενο είναι ο φορέας της πράξης που εκδηλώνει το ρήμα. Εγώ γράφω, π. χ..., και στη φράση αυτή το "εγώ" είναι το υποκείμενο. Βέβαια, όταν αντιλαμβανόμαστε μ' αυτόν τον τρόπο τη λειτουργία της λέξης "υποκείμενο", δεν πέφτουμε και πολύ έξω, γιατί από εδώ ξεκινάει και η σημασία της. Υποκείμενο, λέει ένα λεξικό (1) είναι "...άτομο ή κοινωνική ομάδα που είναι φορέας της υλικής πρακτικής δράσης και της γνώσης, πηγή της δραστηριότητας που κατευθύνεται προς το αντικείμενο". Οσο, λοιπόν, και αν θέλουμε, να περιορίσουμε το νόημα του "υποκειμένου" στο πλαίσιο μιας υποτιμητικής λέξης ή ακόμα στην περιοχή της συντακτικής του λειτουργίας, αυτό δεν παύει να αποκτάει ουσιαστικές δυνατότητες μέσα στην κοινωνία και να αναδείχνει με τη συμπεριφορά του το επίπεδο ανάπτυξης της κοινωνίας, στα πλαίσια της οποίας γεννιέται και μεγαλώνει. Δρα, λοιπόν, το υποκείμενο πρακτικά με συγκεκριμένες πράξεις. Και δρα με βάση τις γνώσεις που αποκτάει. Δρα, επηρεάζοντας με τη δράση του τα άλλα υποκείμενα, που την ίδια στιγμή δραστηριοποιούνται κι αυτά με βάση τις δικές τους γνώσεις και ενδεχομένως μέσα στις ίδιες συνθήκες.

Δε θα ήταν υπερβολή, λοιπόν, αν λέγαμε ότι για να υπολογίσουμε τις δυνατότητες που έχει μια κοινωνία να ξεπεράσει τις εσωτερικές της κρίσεις και να μεταβεί σε ένα άλλο στάδιο μιας άλλης ιστορικής και πολιτισμικής πραγματικότητας, πρέπει απαραίτητα να είμαστε σε θέση να υπολογίσουμε με άμεσο και ακριβή τρόπο τις δυνατότητες του υποκειμένου. Χωρίς αυτούς τους υπολογισμούς, το επαναστατικό όνειρο για τη ρήξη και την ανατροπή μετατρέπεται σε ουτοπία. Το ερώτημα, λοιπόν, που γεννιέται είναι πολύ απλό: πώς αντιμετωπίζονται οι αδυναμίες του υποκειμένου; Με ποιον τρόπο είναι δυνατό να μετατραπεί ένα ουδέτερο υποκείμενο σε φορέα γνώσης και πρακτικής δράσης; Με ποιον τρόπο είναι δυνατό να μετατραπεί ένα προσαρμοσμένο υποκείμενο σε φορέα αντίστασης; Και με πιο περιγραφικά λόγια: πώς είναι δυνατό να μετατραπεί η θεωρητική "επαναστατικότητα" της εργατικής τάξης σε ιστορική διαδικασία, άρα σε καθημερινή πράξη, με αποκλειστική κατεύθυνση την ανατροπή μιας αυταρχικής εξουσίας; Νομίζω πως ο απλός ορισμός του λεξικού που ανέφερα στην αρχή δίνει έμμεσα μια απάντηση, χωρίς, βέβαια, να φαίνεται καθαρά ο πολιτικός χαρακτήρας του ορισμού. Μας λέει ο ορισμός πως το υποκείμενο είναι και φορέας "γνώσης". Οχι, φυσικά, μιας γνώσης ουδέτερης. Μιας γνώσης, με άλλα λόγια "εγκύκλιας", που τη συνιστούν επιμέρους "δομές", αχρονικές και αϊστορικές. "Δομές" που προκύπτουν εδώ και κει, τυχαία και πολλές φορές αυθαίρετα. Το υποκείμενο, θέλω να πω, δεν αναδείχνεται ως φορέας πρακτικής δράσης και επαναστατικής συμπεριφοράς, γιατί έδωσε η τύχη και η ζωή να αποκτήσει τις γνώσεις εκείνες που η εξουσία τού επιβάλλει μέσα από προγράμματα συμβατικά και πλήρως αντίστοιχα μιας κοινωνίας, που δεν το επιδιώκει, ως ιστορικό υποκείμενο, και προπαντός δεν το επιθυμεί να αυτοανατραπεί.

Γνώση, λοιπόν! Και, μέσα από αυτή, η συνειδητοποίηση και τότε μόνο η εκδήλωση της δραστηριότητας, ο επηρεασμός του "αντικειμένου" και η τελική ανατροπή. Η τελική αλλαγή. Ετσι τα φαντάζομαι, εγώ τουλάχιστον, τα υποκείμενα του δικού μας κόσμου. Τα φαντάζομαι να ξέρουν καλά, απ' έξω, που λέμε, κι ανακατωτά, το βαθύ νόημα του συνθήματος που είναι γραμμένο στο πανό που κρατούν στην πορεία. Να ξέρουν καλά τι γίνεται και γιατί γίνεται στη Ρουάντα. Να ξέρουν καλά γιατί το μεροκάματο πάει προς τα κάτω και οι τιμές προς τα πάνω. Να ξέρουν καλά πως η φτώχεια δεν είναι μόνο στέρηση, αλλά και κραυγή έναρξης ενός αγώνα. Ετσι πάνω - κάτω τα φαντάζομαι τα υποκείμενα του δικού μας κόσμου. Υποκείμενα, που δεν είναι σε θέση να σου εξηγήσουν τι "λένε" αυτά που "ακούς" δε θα μπορέσουν ποτέ να ανταλλάξουν τον προσωπικό τους πόνο με τον πόνο της ομάδας. Δε θα μπορέσουν ποτέ να συνειδητοποιήσουν πως ο ιδρώτας του άλλου είναι και δικός τους ιδρώτας.

Διαφορετικά δε γίνεται τίποτε! Τα "υποκείμενα" θα μείνουν εκεί. Εκεί, που τα εγκαθιστά μια νέα παραπολιτική αντίληψη που επιμένει στην περιγραφή "πολίτης". Σε μια περιγραφή, δηλαδή, που δεν αντιλαμβάνεται το "υποκείμενο" δυναμικά, ως στοιχείο της κίνησης προς τα μπρος, αλλά στατικά, ως στοιχείο μιας νόμιμης σχέσης, που μπορεί να δικαιούται την κίνηση και την αλλαγή, αλλά δεν τη βιώνει ως προοπτική. Ο "πολίτης" έχει συνείδηση των νόμων, της σχέσης του με αυτούς. Εχει επίσης συνείδηση της εξουσίας και των αυταρχισμών της. Ο "πολίτης" αντιλαμβάνεται το καθήκον ως εκδήλωση νομιμότητας, θεωρεί ως προσωπική έκταση το πολιτικό "τοπίο" που τον απασχολεί, γι' αυτό και δεν αποφασίζει να το ανατρέψει. Γιατί συλλογιέται μήπως με τον τρόπο αυτό ανατρέψει το νομικό του δικαίωμα να διαμαρτύρεται και όχι να αντιστέκεται. Οσο και να φαίνεται αυθαίρετος ο συλλογισμός μου, εγώ δεν μπορώ να φανταστώ τον "πολίτη" να δρα ως "φορέας", να δρα, δηλαδή, για λογαριασμό των άλλων και με τον τρόπο αυτό να δρα ως "υποκείμενο".

Αρα ο κόπος είναι διπλός. Μια φορά για να μετατρέψεις το αργό φυσικό άτομο σε "πολίτη", νομική οντότητα, δηλαδή. Και μια τον "πολίτη" σε "υποκείμενο". Σε ένα άτομο, δηλαδή, που δεν αποκτάει αυτοσυνείδηση μέσα από τη νομική περιγραφή των δυνατοτήτων του, αλλά μέσα από τη συμμετοχή του στη γνώση και στη διαδικασία της ανατροπής.