Εκτενή αποσπάσματα από την παρουσίαση που έκανε στη Θεσσαλονίκη ο καθηγητής του ΑΠΘ Γιώργος Χουρμουζιάδης στο βιβλίο του Κέντρου Μαρξιστικών Μελετών,σε έκδοση της "Σύγχρονης Εποχής" "Θέματα Ελληνικής Ιστορίας. Μαρξιστική προσέγγιση".

"Ενας γενικός κανόνας. "Οι άνθρωποι δημιουργούν την ίδια τους την Ιστορία, τη δημιουργούν όμως, όχι όπως τους αρέσει, όχι μέσα σε συνθήκες που οι ίδιοι διαλέγουν, μα μέσα σε συνθήκες που υπάρχουν άμεσα, που είναι δοσμένες και που κληροδοτήθηκαν από το παρελθόν. Η παράδοση όλων των νεκρών γενεών βαραίνει σα βραχνάς στο μυαλό των ζωντανών". Αυτή η φράση του Μαρξ,γραμμένη στη "18η Μπριμέρ",θα μπορούσε να είναι γενικός κανόνας, όσον αφορά την ερμηνεία του όρου Ιστορία, ως συνόλου των πράξεων του παρελθόντος, τρόπου ερμηνείας των αιτίων που τις προκάλεσαν και παραγωγής της ιστορικής γνώσης. Για να γνωρίσουμε όμως την Ιστορία καλά, χρειαζόμαστε την επιστήμη της Ιστορίας.

Η παρουσίαση του βιβλίου, που θα επιχειρήσω, αναπτύσσεται σε πέντε παραγράφους:

Για να παρουσιάσει κανείς ένα βιβλίο που έχει ως θέμα του την Ιστορία, πρέπει πρώτ' απ' όλα να αναλύσει, μερικά από τα γενικά θέματα που σχετίζονται άμεσα με την Ιστορία και την ιστοριογραφία. Τι είναι Ιστορία. Τι είναι ιστοριογραφία και ποια η μεθοδολογία της. Το βιβλίο που παρουσιάζω δηλώνει, και έτσι είναι, πως η προσέγγιση των θεμάτων που πραγματεύεται είναι "μαρξιστική". Δήλωση, που οδηγεί στην ανάλυση της συμβολής του Καρλ Μαρξ (και του μαρξισμού) στην ανάδειξη της ιστοριογραφίας ως αυτόνομου επιστημονικού κλάδου (1). Υπογραμμίζω την ιδιαίτερη σχέση του σημαντικού αυτού βιβλίου του ΚΜΕ με τα προβλήματα, ή θέματα, της ελληνικής ιστοριογραφίας.

Τι είναι Ιστορία; Εμείς οι μαρξιστές το "έχουμε καθαρό". Ιστορία είναι η πάλη των τάξεων. Φοβούμαι πως τα πράγματα δεν είναι τόσο απλά με το να το αποδεχτούμε όλοι μας (και το αποδεχόμαστε βέβαια) πως Ιστορία είναι η πάλη των τάξεων. Για να ορίσουμε το περιεχόμενο της Ιστορίας, πρέπει να πούμε πως ο όρος ΙΣΤΟΡΙΑ, (παραθέτω αυτό που έγραψε ο Αγγλος ιστορικός Αρθουρ Μάργουικ στο βιβλίο του "Εισαγωγή στην Ιστορία"): "...έχει ουσιαστικά δύο διαφορετικές σημασίες. Η πρώτη καλύπτει το σύνολο των γεγονότων που συνέβησαν στο παρελθόν, είτε έχουν καταγραφεί είτε όχι... Η δεύτερη σημασία της παραπέμπει στην καταγραμμένη ιστορία που γνωρίζουμε. Η ΙΣΤΟΡΙΑ γίνεται γνωστή χάρη στο έργο εκείνου που την καταγράφει, του ιστορικού". Με τον όρο ΙΣΤΟΡΙΑ, δίνεται η αφορμή να μελετήσουμε και άλλες παραμέτρους: ποιο είναι το περιεχόμενο της Ιστορίας ως παρελθόντος, ως γεγονότων, αγώνων, απλών πράξεων, σύγκρουσης σκέψεων και ιδεών και ως συνόλου καταγραφών. Ως ιστοριογραφίας, επιστήμης καταγραφής, μελέτης και ερμηνείας του παρελθόντος.

Από τον 19ο αιώνα και δω, μεγάλοι ιστορικοί, φιλόσοφοι και διανοούμενοι έδοσαν δικούς τους ορισμούς στο περιεχόμενο της Ιστορίας και επιχείρησαν να διατυπώσουν δικούς τους κανόνες ιστοριογραφίας: οι Burckardt, Proudhon, Comte, Αυγουστίνος, Νίτσε, Ranke, Hegel, Toynbee κ.ά. Και δικοί μας ιστορικοί, όπως οι Παπαρηγόπουλος, Λάμπρου, Κορδάτος, Σβορώνος. Εκείνο όμως που μας ενδιαφέρει είναι η άποψη του Μαρξ.

Ο Ενγκελς στον πρόλογο για την τρίτη έκδοση της: "18ης Μπριμέρ" γράφει: "... ο Μαρξ πρώτος είχε ανακαλύψει το μεγάλο νόμο της κίνησης της ιστορίας, που σύμφωνα μ' αυτόν όλοι οι ιστορικοί αγώνες, αδιάφορο αν γίνονται στον πολιτικό, θρησκευτικό, φιλοσοφικό ή σε οποιονδήποτε άλλο ιδεολογικό τομέα, δεν είναι τίποτε άλλο παρά (...) καθαρή έκφραση των αγώνων ανάμεσα στις κοινωνικές τάξεις. Και ότι η ύπαρξη των τάξεων αυτών και συνεπώς και οι συγκρούσεις τους, εξαρτώνται από το βαθμό ανάπτυξης της οικονομικής τους θέσης, από τον τρόπο της παραγωγής και της ανταλλαγής τους που απορρέει από αυτόν". Ο Μαρξ μελέτησε την Ιστορία ως σύνολο γεγονότων και διατύπωσε τον κανόνα πως κυρίαρχος παράγοντας εξέλιξής της είναι η οικονομία. Η οικονομία, όχι απλώς ως σύνολο θεωρητικών απόψεων ή επιμέρους πολιτικών αποφάσεων, αλλά ως συγκεκριμένος τρόπος παραγωγής των αντικειμενικών, δηλαδή των υλικών, συνθηκών της ζωής, ως σύνθετος μηχανισμός επιβίωσης, αλλά και ως σύνολο σχέσεων, όπως αυτές προκύπτουν από τις παραγωγικές δραστηριότητες. Εγραψε ο Μαρξ στο βιβλίο του για τη "Γερμανική Ιδεολογία": "Οι άνθρωποι πρέπει να μάθουν να ζουν, για να μπορούν να κάνουν Ιστορία". Το μάθημα της ζωής όμως δε χαρίζεται, κατακτιέται. Αρα, αυτοί που μπορούν να κάνουν Ιστορία είναι αυτοί που αγωνίζονται, για να κατακτήσουν το δικαίωμα της ζωής.

Τι είναι ιστοριογραφία; Και γι' αυτό το θέμα πολλά έχουν γραφτεί. Υπάρχει πλήθος βιβλιογραφίας: Το "Κεφάλαιο" και "Η 18η Μπριμέρ του Λουδοβίκου Βοναπάρτη" του Μαρξ. Το βιβλίο του Καρλ Λέβιτ "Το νόημα της Ιστορίας", (εκδόσεις "Γνώση"). Το βιβλίο του Πολωνού Γιέρζι Τοπόλσκι "Προβλήματα Ιστορίας και Ιστορικής Μεθοδολογίας" και το βιβλίο (εκδόσεις "ΑΓΡΑ") "Η μέθοδος της Ιστορίας".

Η ιστοριογραφία εμφανίστηκε ως επιστημονικός κλάδος στις αρχές του 19ου αιώνα. Στην αρχή ήταν φανερές οι αδυναμίες της. Σύμφωνα με τον A. Marwick, οι αδυναμίες αυτές ήταν τρεις:

α. Η μη καλή χρήση των πρωτογενών πηγών πληροφόρησης

β. Η έλλειψη προσοχής στις αλλαγές μέσω του χρόνου και στα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά γνωρίσματα κάθε εποχής

γ. Η ανοργάνωτη διδασκαλία της Ιστορίας στα πανεπιστήμια.

Η αντιμετώπιση αυτών των αδυναμιών αποτέλεσε κυρίαρχη προσπάθεια των μεγάλων ιστορικών του 19ου αιώνα. Ο Leopold Ranke, π.χ., υποστήριξε πως βασικός κανόνας της αντικειμενικής ιστοριογραφίας είναι η προσεκτική μελέτη των πηγών. Ο Auguste Comte πως "...ο άνθρωπος στην κοινωνία μπορεί να αποτελέσει αντικείμενο μελέτης από τον ιστορικό, όπως ακριβώς τα φυσικά φαινόμενα από τους φυσικούς επιστήμονες...".

Η συμβολή του Μαρξ. Απέναντι στο θετικισμό του Comte, τη γεγονοτολογία του Ranke, το δομισμό του Levi - Straus στις νεοθετικιστικές και νεομαρξιστικές θεωρίες, στη θεωρία των μοντέλων και των συστημάτων, η συμβολή του Μαρξ και του μαρξισμού ήταν καθοριστική, όσον αφορά την επιστημονικά αντικειμενική αντιμετώπιση του παρελθόντος και τη διαμόρφωση μιας κατηγορίας ιστορικών που κυριαρχούν μέχρι τις μέρες μας (2). Ο Μαρξ έκανε μια σημαντική διάκριση ανάμεσα στη βασική οικονομική δομή μιας κοινωνίας και στην υπερδομή. Ανάμεσα, στο σύνολο των οικονομικών δραστηριοτήτων, της υλικής παραγωγής, των νόμων, θεσμών, ιδεών, της τέχνης, θρησκείας κλπ. Υποστήριξε, επίσης, πως η Ιστορία ως παρελθόν περνάει από διαδοχικά στάδια ή τρόπους παραγωγής. Υπογράμμισε τη σημασία της πάλης των τάξεων, ως κυρίαρχου ιστορικού παράγοντα. Περιέγραψε το νόημα και τη σημασία της σύγκρουσης παραγωγικών δυνάμεων και παραγωγικών σχέσεων, που οδηγεί στην κοινωνική επανάσταση. Στη μαρξιστική μεθοδολογία της ιστοριογραφίας, τέσσερα, χαρακτηριστικά υπογραμμίζει ο Γιέρζι Τοπόλσκι:

α. η θεωρητική και ιδεολογική προοπτική του ιστορικού έργου

β. ο ρεαλισμός του, η αναφορά του δηλαδή στην πραγματικότητα

γ. η ιστορικότητα, η συνείδηση δηλαδή των αλλαγών

δ. η αντίληψη της ουσιοκρατίας. Η αντίληψη, δηλαδή, ότι μέσα στην ανθρώπινη ιστορία υπάρχουν γεγονότα ουσιώδη και δευτερεύοντα (3).

Θα αναφερθώ και σε δυο δικούς μας μαρξιστές ιστορικούς, που με το έργο τους ανανέωσαν ριζικά την προσέγγιση του παρελθόντος μέσα από τους κανόνες που διατύπωσε ο Μαρξ και οι μαρξιστές θεωρητικοί των επιστημών του ανθρώπου, και ανέτρεψαν την ασάφεια και τις επιφανειακές επεξεργασίες των ιδεαλιστών ιστορικών του 19ου αιώνα. Ο Γ. Κορδάτος,προκάλεσε αληθινό πανικό στην άρχουσα τάξη, όταν κυκλοφόρησε τη μελέτη του για την κοινωνική σημασία της ελληνικής επαναστάσεως του 1821, στα 1924, κάνει φανερό πως "...Η πάλη των τάξεων και η πρωταρχικότητα του οικονομικού παράγοντα συνιστούν την αναλυτική αφετηρία του..." (4). Ο Ν. Σβορώνος,για να προσδιορίσει τη σημασία της μαρξιστικής μεθοδολογίας στη μελέτη της ιστορίας, γράφει πως η θεμελιώδης αρχή αυτής της μεθοδολογίας που επιχειρεί να αποδείξει την αλληλοεπίδραση ανάμεσα στις υλικές συνθήκες της ανθρώπινης ζωής και στην ανθρώπινη συνείδηση είναι η άποψη που διατυπώνουν οι Μαρξ και Ενγκελς στη "Γερμανική ιδεολογία" και σύμφωνα με την οποία "...δεν είναι η συνείδηση που καθορίζει τη ζωή, αλλά η ζωή που καθορίζει τη συνείδηση..." (5). Στηριγμένος στη διαπίστωση αυτή, ο Ν. Σ. υπογραμμίζει πως "...η μαρξιστική σκέψη βοηθά το μελετητή της κοινωνίας και της ιστορίας να κατασκευάζει την προβληματική του και να την εμπλουτίζει" (6).

Το βιβλίο του ΚΜΕ, περιέχει ορισμένες από τις μελέτες, ομιλίες και διαλέξεις, που έγιναν στο ΚΜΕ την περίοδο 1989 - 1993 από μέλη και συνεργάτες του Ιστορικού Τμήματος. Οι μελέτες κατανέμονται σε τρία μέρη: α. Διαχρονική θεώρηση, β. Η μικρασιατική εκστρατεία και καταστροφή και γ. ΚΚΕ και εργατικό κίνημα. Τα άρθρα υπογράφονται από τους ερευνητές - ιστορικούς: Τ. Λουγγή, Μ. Φιλδισάκου, Γ. Νικολόπουλο, Ζ. Σπανάκου, Γ. Σαρηγιάννη, Χρ. Τσιντζιλώνη, Π. Πετράτου και Α. Δάγκα.

Σκοπός μου είναι να υπογραμμίσω την εκδοτική σημασία, τον επιστημονικό χαρακτήρα και τη χρησιμότητα του βιβλίου, όχι μόνο ως συμβολής στην ερμηνεία ιστορικών προβλημάτων στο χώρο της νεοελληνικής ιστοριογραφίας, και της γενικής παιδείας. Το βιβλίο, είναι καλό βοήθημα για τους ερευνητές της νεοελληνικής ιστορίας και μια επιστημονικά δομημένη αφορμή γιαενημέρωση του μέσου νεοέλληνα αναγνώστη, που θέλει να μάθει την ιστορική αλήθεια του τόπου μας. Μια αλήθεια, απαλλαγμένη από λογής εθνικιστικά και ελληνοκεντρικά ιδεολογήματα. Αλήθεια, που θα προκύπτει από την επιστημονική επεξεργασία της ιστορικής ύλης, βασισμένη σε βασικούς ιστοριογραφικούς νόμους, όπως τους έχουν διατυπώσει οι Μαρξ και Ενγκελς, αλλά και οι μαρξιστές διανοητές.

Τα άρθρα στα "Θέματα..." δεν έχουν όλα την ίδια ποιότητα. Μερικά έχουν κενά και ατέλειες, άλλα διακρίνονται για την επιστημονική τους πληρότητα και τη βιβλιογραφική τους υποστήριξη. Ολα, όμως, χαρακτηρίζονται από επιστημονικό δυναμισμό. Και αυτό σημαίνει πως μπορούν να αναπτυχθούν σε σημαντικές μονογραφίες, που θα βοηθήσουν την έρευνα και την ιστορική παιδεία της χώρας μας.

Εκείνο που πρέπει να υπογραμμίσω είναι η θεωρητική ταυτότητα του βιβλίου. Το υποκειμενικό του στίγμα, όσον αφορά την κοσμοθεωρητική άποψη, με βάση την οποία προσεγγίζονται τα θέματα. Γύρω από την "υποκειμενικότητα" στο ιστορικό έργο, έγιναν πολλές συζητήσεις. Τι μπορεί να είναι υποκειμενικότητα και κατά πόσο νομιμοποιείται επιστημονικά η παρουσία της μέσα σε ένα ιστορικό έργο; Δίνοντας μια προσωπική απάντηση σ' αυτό το ερώτημα, χρησιμοποιώ αυτό που έγραψε ο Ν. Σβορώνος στο άρθρο του "Επιστήμη της Ιστορίας και νεοελληνική ιστοριογραφία" (7) "...οι μεθοδολογικές αρχές και η προβληματική μιας επιστήμης που ασχολείται γενικά με το παρελθόν έχουν τις ρίζες τους στο παρόν, στο εκάστοτε παρόν...".

Το παρόν, λοιπόν, είναι το κυρίαρχο υποκείμενο, που επηρεάζεται και επηρεάζει. Και ο ιστορικός είναι ένα άλλο υποκείμενο μέσα σ' αυτό, το κυρίαρχο.

Η "υποκειμενικότητα", αρνητική ή θετική μέσα στο ιστορικό έργο, εξαρτάται από την ορθή και δημιουργική σχέση του ιστορικού με το "παρόν". Τα "Θέματα",λοιπόν, χαρακτηρίζονται από αυτή τη "νόμιμη" υποκειμενικότητα. Είναι το γνήσιο προϊόν ενός "παρόντος" που δονείται από προβληματισμούς, εντάσεις, συγκρούσεις. Τα κοινωνικά άτομα φλέγονται από "περιέργεια" να μάθουν τις αιτίες των γεγονότων που τους βασανίζουν και τις ερμηνείες αυτών των αιτιών, που έχουν την αφετηρία τους, όχι μόνο στο παρόν, αλλά και στο παρελθόν. Είναι ένα γνήσιο προϊόν, που φέρνει τα χαρακτηριστικά της σύγχρονης ιστοριογραφίας που έχει ξεπεράσει τη χρονογραφία και το ρητορικό λόγο με στόχους ηθικολογικούς ή διδακτικούς. Μιας ιστοριογραφίας, που έχει περάσει στο χώρο της επιστήμης και όσον αφορά τη νεοελληνική πραγματικότητα, έχει απαλλαγεί από την ιδεολογία εκείνη της ελληνικής κοινωνίας, που το κεντρικό της πρόβλημα ήταν η ολοκλήρωση του απελευθερωτικού κινήματος, που είχε αρχίσει με την επανάσταση του 1821 και όπως αυτή εκφράστηκε με τα ιστορικά έργα του Ζαμπέλιου και του Παπαρηγόπουλου. Μια ιστοριογραφία, που δε χαρακτηρίζεται από τον επιστημονικό εκφυλισμό της "αυτολογοκρισίας" μπροστά στο "αίσθημα της ανασφάλειας του ελληνικού κατεστημένου, που τρομοκρατείται από κάθε αμφισβήτηση, κοινωνική, πολιτική ή πνευματική" (8). Τέλος, είναι βιβλίο με πλήρη βιβλιογραφική ενημέρωση, σε μερικές περιπτώσεις άριστη.

Αξίζει, λοιπόν, να το διαβάσετε. Οπως αξίζει, γενικά, να διαβάζετε.

Γ. Χ. ΧΟΥΡΜΟΥΖΙΑΔΗΣ

1. MARWICK A. 1985. "Εισαγωγή στην Ιστορία".

2. MARWICK A., ο.π. σελ. 59.

3. TOPOLSKI, JERZY. 1983. Προβλήματα ιστορίας και ιστορικής μεθοδολογίας.

4. ΣΠΑΝΑΚΟΥ Ζ. 1995. Θεωρητικές προϋποθέσεις της ιστορίας του Γ. Κορδάτου.

5. MARX K., ENGELS FR. 1972, Η Γερμανική Ιδεολογία. (μετ. Κ. Φιλίνη).

6. ΣΒΟΡΩΝΟΣ Ν. 1983. Ανάλεκτα νεοελληνικής Ιστορίας και Ιστοριογραφίας. 7. ΣΒΟΡΩΝΟΣ Ν. 1983, ο.π. σελ. 23.

8. ΣΒΟΡΩΝΟΣ Ν. 1983, ο.π. σελ. 78.