Ηταν Μάιος του 1836, όταν για μια στρατιωτική αποστολή βρέθηκε ο Μακρυγιάννης στη Δυτική Στερεά. Εκεί, ο μεγάλος αυτός αγωνιστής του λαού μας, "οραματίστηκε" ένα από τα "θαύματά" του. Κοίταζε τους "αγιασμένους" τόπους των μαχών και πόθησε να γίνουν εικόνες, για να "διαβάζει" και να θυμάται ο αγράμματος - όπως ήταν κι εκείνος - λαός τους αγώνες του, το '21 για λευτεριά. "Ξηγήθηκα πώς έγινε η ανταρσία της Ακαρνανίας σε τούτο. Αφού πήγα κι εγώ με την τετραρχία μου, παρατήρησα κι όλες τις θέσες κι όσες άλλες ήξερα. Κι ερχόντας εδώ εις Αθήνα, πήρα ένα ζωγράφο Φράγκο (δηλαδή Ευρωπαίο) και τον είχα να μου φκιάσει σε εικονογραφίες αυτούς τους πολέμους. Δεν εγνώριζα τη γλώσσα του. Εγκιασε δυο τρεις, δεν ήταν καλές. Τον πλέρωσα κι έφυγε",διηγιόταν ο ίδιος.

Το "όραμά" του, όμως, μπόρεσε να γίνει "θαύμα". Φρόντισε ο ίδιος ο στρατηγός γι' αυτό, με ομόψυχο συνεργάτη τον, επίσης, αγωνιστή του '21 και λαϊκό ζωγράφο Παναγιώτη Ζωγράφο.Ο Μακρυγιάννης με το λόγο και ο Ζωγράφος με το χρωστήρα του, ιστόρησαν σπουδαίες μάχες κατά του Τούρκου κατακτητή.

"Στοχασμός Μακρυγιάννη - Χειρ Παναγιώτη Ζωγράφου Εικονογραφία του Εικοσιένα",τιτλοφορήθηκε το λεύκωμα που εξέδωσε η Εθνική Τράπεζα της Ελλάδος,πριν αρκετά χρόνια. Φέτος αυτό το πανέμορφο, συγκινητικό, κειμήλιογια όλες τις γενιές, λεύκωμα που περιέχει τα πολύτιμα "κάδρα" του Παναγιώτη Ζωγράφου, και προλογίζεται εκτενώς από τη διευθύντρια της Εθνικής Πινακοθήκης Μαρίνα Λαμπράκη - Πλάκα,επανεκδόθηκε, προστατευμένο μέσα σε μια καλαίσθητη, πανόδετη βυσσινί χρώματος θήκη.

"Μέρος των πολέμων της Ελλάδος, σχεδιασθέντων κατά στοχασμόν, υπαγόρευσιν και δι' ιδίων εξόδων του Συνταγματάρχου Μακρυγιάννη προς ευχαρίστησιν των Ελλήνων και ευεργετών μας Φιλελλήνων".

Με αυτή τη φράση συνόδευσε ο Μακρυγιάννης τις εικόνες που είχε συλλάβει για να ιστορήσει τον αγώνα του λαού. "Καθώς ήταν αγράμματος ο ίδιος, εγνώριζε καλά πως η μαρτυρία που είχε καταθέσει στα "Απομνημονεύματά" του, δεν ήταν προσιτή σε όλους τους Ελληνες. Λαός κι αγωνιστές, αναλφάβητοι οι περισσότεροι, θα διάβαζαν στις εικόνες του Αγώνα την "αλήθεια" που ο Ρουμελιώτης στρατηγός φλεγόταν να τους μεταδώσει, για να αποκαταστήσει την ιστορία, που την παραποιούσαν με "τις ψευτιές και τις χαμέρπειές" τους οι φατριασμένοι και μεροληπτικοί ιστορικοί και να φρονηματίσει τις μελλούμενες γενιές.Αλλά δεν είναι μόνο απολογητική και αποδεικτική η πρόθεση της εικονογραφίας του Αγώνα. Η επιγραφή το ορίζει ρητά: οι εικόνες έγιναν συνάμα "προς ευχαρίστησιν των Ελλήνων και των ευεργετών μας Φιλελλήνων".Τον διπλό τούτο σκοπό υπηρέτησε με άκρα συνέπεια, ο λαϊκός τεχνίτης και παλιός αγωνιστής Παναγιώτης Ζωγράφος απ' τη Βορδώνια της Λακωνίας, που μαζί με τα δυο παιδιά του,ανέλαβε το έργο της εικονογραφίας. "Οι ζωγραφιές τους είναι συνάμα ιστορικό τεκμήριο και αυθεντικό μνημείο της λαϊκής μας τέχνης",σημειώνει μεταξύ άλλων η Μ. Λαμπράκη - Πλάκα.

Ο Μακρυγιάννης "έστειλε κι έφεραν" από τη Σπάρτη τον Π. Ζωγράφο κι αφού τα "μιλήσανε τα συμφωνήσανε", "έστειλε κι έφεραν" και τα δυο παιδιά του. Τους είχε στο σπίτι του όσο εργάζονταν. "Κι αυτό άρχισε από τα 1836 και τέλειωσε τα 1839. Επαιρνα τον ζωγράφο και βγαίναμεν εις τους λόφους και τόλεγα "Ετζι είναι εκείνη η θέση. Ετζι εκείνη. Αυτός ο πόλεμος έτσι έγινε. Αρχηγός ήταν των Ελλήνων εκείνος, των Τούρκων εκείνος"", διηγιέται ο Μακρυγιάννης, που πρώτος σημάδευε στο χαρτί τις θέσεις των αγώνων και ύστερα οδηγούσε τον ζωγράφο σ' ένα ξάγναντο και του εξηγούσε την τοπογραφία των μαχών.

"Ισοδύναμο" του αφηγηματικού λόγου του Μακρυγιάννη, χαρακτηρίζει η Μ. Λαμπράκη - Πλάκα τη ζωγραφική του λαϊκού αγωνιστή.Ζωγραφική που "αισθητοποίησε" αρχέτυπες εικόνες ενός "πολιτισμού λαϊκού, αυτάρκη, ζωογονημένου από ένα πλούσιο παρελθόν, που είχε περάσει μέσα στους φορείς του, όχι σαν ξερή ιστορική μνήμη, αλλά σαν ύφος ζωής, σαν παραδομένη τεχνική και καλαισθησία".

Οπως "μαρτυρά" ο Μακρυγιάννης από "τα πρώτα ξύλινα εικοσιπέντε κάδρα" (αυτά τα κράτησε ο ίδιος) έγιναν και τέσσερις σειρές αντίγραφα σε χαρτί "στράτζο".Από τα 52 σωζόμενα αντίγραφα σε χαρτόνι, τα 47 έχουν υπογραφεί από τον Δημήτριο Ζωγράφο (έναν από τους γιους του Παναγιώτη Ζωγράφου). Στα υπόλοιπα 5 ο χρόνος έφθειρε την υπογραφή. Από τα πρωτότυπα ξύλινα κάδρα, σήμερα σώζονται μόνο 8 και βρίσκονται στο Εθνικό Ιστορικό Μουσείο.

Ο χώρος δεν επιτρέπει να αναφερθούμε στην περιπέτεια των 24 πρωτοτύπων (να σημειωθεί ότι ο Μακρυγιάννης, ίσως, από παραδρομή, τα υπολόγιζε σε 25), αλλά και των αντιγράφων που χάρισε ο Μακρυγιάννης στον βασιλιά και σε διαφόρους "φιλέλληνες" για να μάθουν κι αυτοί την ιστορική αλήθεια και να εκτιμήσουν τον αγώνα που έδωσε ο απλός λαός, συχνά αβοήθητος αν όχι και υπονομευόμενος από τους ξένους "προστάτες" και τους ντόπιους μεγαλόσχημους εκφραστές τους, που μόνο αξιώματα και οφέλη αποκτούσαν, παραγκωνίζοντας τους λαϊκούς αγωνιστές που τα 'δωσαν όλα για όλα για τη λευτεριά και την προκοπή του τόπου.

Για τις περιπέτειες των εικόνων αυτών του '21, ο πρόλογος της Μ. Λαμπράκη - Πλάκα, στην έκδοση της ΕΤΕ, δίνει αρκετά στοιχεία. Και οπωσδήποτε οι ιστορικοί και μελετητές της τέχνης αξίζει να συνεχίσουν την έρευνα για την τύχη αυτών των μυριάκριβων κειμηλίων μας.

Αρ. Ελ.