H τελευταία επίσκεψη του πρωθυπουργού της Ιαπωνίας, Τομιίτσι Μουραγιάμα, στις ΗΠΑ, παρουσιάστηκε από όλες τις ενδιαφερόμενες πηγές κάτω από το φως των εμπορικών διαφορών των δυο χωρών, που χρονολογούνται από πολλά χρόνια και δε φαίνεται να υποχωρούν.

Ωστόσο, το υπόβαθρο αυτής της επίσκεψης δεν περιοριζόταν εκεί. Πολύ περισσότερο, που ο πρωθυπουργός, ενώ βρισκόταν στην Ουάσιγκτον, είχε να ασχοληθεί με την απειλή μιας πολιτικής κρίσης στο Τόκιο. Μια ομάδα 30 βουλευτών (σε σύνολο 72) του Σοσιαλιστικού Κόμματος απειλεί να αποσκιρτήσει από το κόμμα και να δημιουργήσει ένα δικό της, τη Νέα Δημοκρατική Ενωση. Αυτό, αναντίρρητα, θα περιέπλεκε την κοινοβουλευτική θέση του πρωθυπουργού, του πρώτου σοσιαλιστή από το 1947.

Αλλωστε, η πολιτική σκηνή της Ιαπωνίας είναι τώρα σε κατάσταση πλήρους και ακόμη αδιαμόρφωτης ανακατάταξης. Η κυβέρνηση Μουραγιάμα ήρθε στην εξουσία στις 30 Ιούνη 1994, με την υποστήριξη ενός ετερόκλητου συνασπισμού, που περιλάμβανε το κόμμα του (το Σοσιαλιστικό), το Φιλελεύθερο Δημοκρατικό Κόμμα, το "αιώνιο" κυβερνητικό κόμμα εδώ και 40 χρόνια, και το κόμμα "Σακιγκάκε", ένα μικρό κόμμα του κέντρου. Η δεκάδα των κομμάτων της Δεξιάς, που παρευρίσκεται στο Κοινοβούλιο, ενώθηκε σε ένα ενιαίο κόμμα, το "Σινσίντο" ("Κόμμα των Νέων Συνόρων"). Η εικόνα δε θεωρείται ολοκληρωμένη και οι πιο πολλοί παρατηρητές θεωρούν αναπόφευκτες νέες ανακατατάξεις.

Περιττό, βέβαια, να πούμε ότι ο Μουραγιάμα, για να γίνει πρωθυπουργός, εγκατέλειψε όλα τα θεμελιώδη βάθρα της μέχρι σήμερα πολιτικής του κόμματός του. Και όχι απλώς τα εγκατέλειψε, αλλά και έκανε στροφή σε όλα 180 μοιρών. Ετσι, δέχτηκε τη στρατιωτική ανάμειξη της Ιαπωνίας στο εξωτερικό, την αύξηση του ΦΠΑ κατά 3-5% ως το 1997, την αύξηση της συντάξιμης ηλικίας από τα 60 στα 65 και πολλά άλλα. Δεν αποκλείεται, μάλιστα, κάποτε να αποκαλυφθεί ότι τα πιο σημαντικά από αυτά που δέχτηκε είναι ακριβώς αυτά που δεν έχουν ακόμη γίνει γνωστά.

Πίσω από τη μαγική εικόνα

Στην πραγματικότητα, η συνεχής αυτή ανασυγκρότηση των πολιτικών δυνάμεων της μεγαλοαστικής τάξης έχει βαθύτερα αίτια. Τόσο, μάλιστα, βαθιά, που κατορθώνουν να κρύβονται, ως το σημείο να περνούν απαρατήρητα.

Το πιο σοβαρό τέτοιο αίτιο είναι, αναντίρρητα, οι εξελίξεις στην Ανατολική Ευρώπη και την ΕΣΣΔ.

Πολύ συχνά υποτιμάται στο εξωτερικό (και υπάρχει και σοβαρό ερώτημα κατά πόσο υποτιμάται και στην ίδια την Ιαπωνία) η συμβολή της ΕΣΣΔ στη μεταπολεμική ιαπωνική εξέλιξη. Ας δούμε, όμως, το πράγμα από πιο κοντά: Το Σεπτέμβρη του 1945, η Ιαπωνία είναι μια χώρα, όχι μόνο τελείως ηττημένη, που παραδίδεται άνευ όρων, αλλά και τελείως κατεστραμμένη. Η καταστροφή της είναι πλήρης, ασύγκριτα μεγαλύτερη από, π.χ., της επίσης ηττημένης και κατεχόμενης Γερμανίας. Οι δύο σήμερα πιο φημισμένες πόλεις της Ιαπωνίας βομβαρδίστηκαν και σχεδόν σβήστηκαν από το πρόσωπο της Γης για πειραματικούς λόγους. Οι καταστροφές που έπαθαν άλλα ζωτικά κέντρα της χώρας (π.χ., η πρωτεύουσα Τόκιο) ήταν, στην πραγματικότητα, πολύ μεγαλύτερες. Με την απώλεια όλων των κτήσεων και των αποικιών, η φτωχή σε πρώτες ύλες ιαπωνική βιομηχανία έχασε ολοκληρωτικά τη βάση στήριξής της. Οι εφεδρείες της χώρας είχαν εντελώς εξαντληθεί. Στον τελευταίο χρόνο του πολέμου, ο αυτοκρατορικός στρατός μάχεται χωρίς καύσιμα και, πολύ συχνά, χωρίς πυρομαχικά. Ολη αυτή η προϊστορία απλώς κάνει πιο ενδιαφέρον και πιο "ερωτηματικό" το γεγονός της θεαματικής μεταπολεμικής εξέλιξης της Ιαπωνίας. Πώς η Χώρα του Ανατέλλοντος Ηλίου, όχι απλώς αναστηλώθηκε τόσο γρήγορα, αλλά και έγινε μια από τις ισχυρότερες οικονομικά χώρες του κόσμου, πράγμα, σημειώνουμε, που δε συνέβαινε ούτε πριν το 1940;

Στην πραγματικότητα, η απάντηση στο ερώτημα αποτελεί ένα από εκείνα τα κοινά μυστικά που όλοι γνωρίζουν και όλοι έχουν συμφωνήσει πως (και να) αγνοούν. Μετά το 1945, η Ιαπωνία γίνεται ένα από τα όργανα της αντισοσιαλιστικής και αντισοβιετικής εκστρατείας της Ουάσιγκτον και του ιμπεριαλισμού γενικότερα. Στην περίπτωσή της, έχουμε το φαινόμενο, που δεν παρουσιάζεται μόνο, ούτε αποκλειστικά, στην Ιαπωνία, της μετατροπής ενός ολοκλήρου κράτους και ενός ολοκλήρου έθνους σε ειδικό όπλο αντεπαναστατικού πολέμου.

Με την ανοιχτή έκρηξη της πολεμικής αναμέτρησης Ουάσιγκτον - Τόκιο για τον έλεγχο του Ειρηνικού (Δεκέμβρης 1941), πολλοί θεώρησαν σαν σκανδαλώδες παράδοξο το γεγονός ότι η Ιαπωνία είχε δημιουργήσει την πολεμική της μηχανή σε συνεργασία με τις ΗΠΑ. Οι παρατηρητές της εποχής εκείνης δεν μπορούσαν, βέβαια, να προβλέψουν την έκταση που θα έπαιρνε η τέτοιου είδους διμερής συνεργασία μετά τον πόλεμο που θα κάνει την προπολεμική συνεργασία να μοιάζει με παιδικό παιγνίδι. H Ιαπωνία παίρνει, κατ' αρχήν, τεράστια ποσά σε χρηματοδοτική βοήθεια. Ολόκληροι κλάδοι της βιομηχανίας της, που είχαν από καιρό παλιώσει και, άλλωστε, καταστραφεί, αντικαθίστανται αμέσως από νέους, τεχνολογίας των ΗΠΑ, που είναι, το 1945, πολύ ανώτερη. Τονίζεται ιδιαίτερα ο εξαγωγικός χαρακτήρας της προσπάθειας, ο οποίος αρχίζει να εκδηλώνεται έντονα ήδη από το 1948. Η έλλειψη στρατιωτικών δαπανών επιτρέπει την αφιέρωση μεγάλων πόρων στην έρευνα και την τεχνολογική εφαρμογή. Η εντατική άνοδος της Ιαπωνίας επιτρέπει την κάλυψη κενών που δημιουργεί η στροφή άλλων δυνάμεων (και κυρίως των ΗΠΑ) προς το στρατιωτικό τομέα και, στην πραγματικότητα, απορροφά και, τελικά, αποτρέπει τις επικίνδυνες εντάσεις που θα μπορούσε να δημιουργήσει στο σύνολο της παγκόσμιας καπιταλιστικής οικονομίας η επικίνδυνα αποκλειστική και υπερβολική υπεροχή των ΗΠΑ το 1945.

Το κυριότερο, δημιούργησε μια πολύ ισχυρή βάση στήριξης και ένα σημείο πολύ ισχυρής "αντίστασης" ενάντια στην ΕΣΣΔ, στα ίδια τα σύνορά της, και, ταυτόχρονα, ένα πολύ ισχυρό μέσο πολιτικοϊδεολογικής παρέμβασης στην Ανατολική Ευρώπη και όχι μόνο εκεί. Το ότι αυτό αποτελεί την ουσιώδη αιτία του λεγομένου "ιαπωνικού θαύματος", είναι σήμερα πολύ φανερό. Εστω και μόνο γιατί μπορεί κανείς να δεχτεί ένα θαύμα, αλλά δυο αλλεπάλληλα θαύματα, το ένα ύστερα από το άλλο, είναι κάπως δύσκολο να τα χωνέψει. Και πώς αλλιώς να εξηγήσει το θαύμα και της Ν. Κορέας, στην ίδια ακριβώς περιοχή και στην ίδια ακριβώς περίοδο;

Αυτό που ακολούθησε όλοι το γνωρίζουμε. Εκείνο που έχει ενδιαφέρον από την άποψη του σημερινού μας θέματος, είναι η υπογράμμιση ότι ο ρόλος της Ιαπωνίας σ' αυτό ήταν ιδιαίτερα σημαντικός, τόσο στην ΕΣΣΔ, όσο και την Ανατολική Ευρώπη, όπου η φιλοδοξία να γίνει ο καθένας μια "δεύτερη Ιαπωνία" φαίνεται να παίρνει όλα αυτά τα χρόνια διαστάσεις πυρετώδους έμμονης ιδέας. Οχι λιγότερο αποτελεσματική ήταν η διείσδυση της ιδέας ότι, για να γίνει αυτό, απαιτείται μια προϋπόθεση: Η κατάληψη από τα στρατεύματα των ΗΠΑ, ιδέα που, άλλωστε, εμφανίζεται με μια παρωδιακή μορφή ήδη στην ιστορική ταινία"Το ποντίκι που βρυχάται" και που, όπως φαίνεται, δεν εμφανίστηκε μόνο στο χώρο της παρωδίας.

Ολα βάδιζαν κατ' ευχήν για πολύ καιρό. Σε κανέναν, όμως, δεν είχε τύχει να σκεφθεί τι γίνεται αν, για να χρησιμοποιήσουμε μια έκφραση του Φ. Κάστρο,"διαλυθεί ο Ηλιος". Και ακριβώς αυτό συνέβη. Διαλύθηκε ο Ηλιος, καθώς η ΕΣΣΔ, μην μπορώντας άλλο να αντέξει, εξαφανίστηκε και, λίγο πριν από αυτήν, και τα σοσιαλιστικά κράτη της Ανατολικής Ευρώπης.

H ζωή χωρίς τον Ηλιο

Το 1989-'91 σήμαινε για τη μεγαλοαστική τάξη της Ιαπωνίας μια, αν μπορούμε να το πούμε έτσι, θριαμβευτική καταστροφή. Αν η ίδια η εξέλιξη θα μπορούσε να ονομαστεί ένα νέο ιαπωνικό θαύμα, είχε μια αντίστροφη όψη, όχι λιγότερο σημαντική: Αφησε το Τόκιο χωρίς ρόλο.

Πράγματι, τι είδους ανάχωμα μπορούσε να προσφέρει τώρα η Ιαπωνία; Κανενός, προφανώς. Τώρα, ήταν απλώς ένας ιδιαίτερα επικίνδυνος εμπορικός και στρατηγικός ανταγωνιστής, που έπρεπε να αντιμετωπιστεί επειγόντως. Τέρμα πια οι ευνοϊκοί όροι. Τέρμα η ειδική μεταχείριση. Με άλλα λόγια, τέρμα η δυνατότητα εξαγωγής των αντιθέσεων της ανάπτυξης της Ιαπωνίας στους ισχυρούς συμμάχους, στα πλαίσια μιας ιδιαίτερα ευνοϊκής συγκυρίας ανισομερούς ανάπτυξης του παγκόσμιου καπιταλισμού. Τώρα, έφθασε η ώρα της πληρωμής των λογαριασμών.

Αλλωστε, η αλλαγή της διεθνούς κατάστασης του 1989-'91 δεν αφορούσε μόνο τους συμμάχους - ανταγωνιστές. Η υπερίσχυση των αντεπαναστατικών δυνάμεων ενδιέφερε τους κυρίαρχους κύκλους και της Ιαπωνίας, που αδημονούσαν να έρθει η ώρα να απαλλαγούν από αυτά που θεωρούσαν - σωστά η όχι - δυσβάσταχτες και απαράδεκτες παραχωρήσεις.

Η νέα κατάσταση επέβαλλε νέα πολιτική προσέγγιση. Μέσα στις ηγετικές σφαίρες της ιαπωνικής ελίτ, είναι φανερό ότι έχει αρχίσει μια διεργασία προβληματισμών, που ακόμη δεν έχει βρει την κατάληξή της. Δεν είναι, ασφαλώς, τυχαίο το ότι, μετά το 1989, το Φιλελεύθερο Δημοκρατικό Κόμμα, που κυβερνά αδιατάρακτο επί 4 δεκαετίες, ύστερα από σκάνδαλα επί σκανδάλων, χάνει την κυβέρνηση από εκείνο που, οπωσδήποτε, περίμενε λιγότερο από όλα: Ενα σκάνδαλο. H αναζήτηση του νέου πολιτικού προσωπικού της κυρίαρχης τάξης συνεχίζεται και δεν είναι ακόμη σαφές τι θα προκύψει από αυτή. Πολύ περισσότερο, που το νέο αυτό προσωπικό θα έχει να αντιμετωπίσει και κάτι, που στα μάτια των τρίτων δε φαίνεται πολύ σπουδαίο, αλλά στο οποίο η Ιαπωνία φαίνεται να είχε όλα αυτά τα χρόνια ξεμάθει: Μια σοβαρή οικονομική κρίση.

Ισχνές αγελάδες

Μια επιπόλαια ματιά στα οικονομικά τηλεγραφήματα των ξένων πρακτορείων αρκεί για να εκπλαγεί κανείς από τη συχνή επανάληψη της είδησης ότι η μια πασίγνωστη ιαπωνική εταιρία μετά την άλλη αναγγέλλει μείωση των κερδών της. Είναι, άραγε, πραγματική μείωση ή απλή προσπάθεια ανάκτησης των εξόδων της μακρόχρονης ανόδου; Γιατί, βέβαια, στην Ιαπωνία, όπως και παντού αλλού, η μακρόχρονη άνοδος δεν οφειλόταν στην περιβόητη "οικονομία της αγοράς", που, αντίθετα, έσπρωχνε προς μια μόνιμη κρίση, αλλά στο ακριβώς αντίθετο - στην προγραμματισμένη παραίτηση των μονοπωλίων από ένα τμήμα των υπερκερδών τους. Τώρα που οι λόγοι που επέβαλλαν την παραίτηση αυτή δεν υπάρχουν πια, τι πιο λογικό (ή, τουλάχιστον, πιο φυσιολογικό) από την προσπάθεια των μονοπωλίων να τα ανακτήσουν αναδρομικά, με τον, κατά τη γνώμη τους, νόμιμο, μάλιστα, τόκο;

Εκείνο που είναι βέβαιο, είναι το ότι οι ...αγελάδες χάνουν όλο και πιο πολύ το βάρος τους. Ενα από τα βασικά μυστικά του "ιαπωνικού θαύματος" - οι ισχυρές επενδύσεις - γίνεται όλο και πιο αόρατο. Οι Μαικήνες προτιμούν τώρα τις ηλιόλουστες χώρες της ΝΑ Ασίας, όπου οι αποδόσεις είναι ή θεωρούνται πως είναι ανώτερες.

Οι συνέπειες δεν άργησαν καν να φανούν: Οχι μόνο τα τελευταία χρόνια οι ρυθμοί αύξησης "βήχουν", αλλά και η ανεργία αρχίζει να εξαπλώνεται. Είναι γεγονός ότι τα σχετικά στοιχεία θα έκαναν οποιονδήποτε Ευρωπαίο ή Αμερικανό να χαμογελάσει. Τι είναι, στο κάτω κάτω, μια ανεργία της τάξης του 3,5%; Οσοι θα έσπευδαν να γελάσουν, θα έπρεπε να πάρουν υπόψη τους το ότι, κατ' αρχήν, μέχρι τώρα και αυτά τα ποσοστά δεν υπήρχαν. Εκτός, όμως, από αυτό, υπάρχει και το ερώτημα εάν τα στοιχεία αυτά είναι ακριβή. Γιατί, όπως όλα δείχνουν, παραλείπουν τα μεγάλα τμήματα του πληθυσμού που υποαπασχολούνται ή απασχολούνται περιστασιακά. Και, φυσικά, πρέπει να υπολογ ίζεται και ο ποιοτικός παράγων: Στην Ιαπωνία, όπου η "μονιμότητα στη δουλιά" έχει πολύ βαθιές ρίζες, ακόμη και μια σχετικά ευνοϊκή πρόσκαιρη απασχόληση, που, στην Ευρώπη ή τις ΗΠΑ, θα θεωρούνταν μάλλον θετική αλλαγή, αποτελεί μεγάλη επιδείνωση. Πολύ περισσότερο, που η μονιμότητα αρχίζει τώρα να βάλλεται ακόμη και στο ως τώρα απρόσβλητο οχυρό της: Τις πολύ μεγάλες επιχειρήσεις. Σύμφωνα με τα τελευταία στοιχεία, σε μια περίοδο όπου οι 400 πιο μεγάλες επιχειρήσεις της Ιαπωνίας άρχισαν να παρουσιάζουν τάση ανάκαμψης των κερδών τους, οι 215 από αυτές απέλυσαν, μέσα στο 1994, 68.000 εργαζομένους.

Σ' αυτούς που χάνουν τη δουλιά που έχουν, πρέπει να προστεθούν κι εκείνοι που, πράγμα πρωτοφανές, δε βρίσκουν δουλιά για να τη χάσουν. Σύμφωνα με τις ανακοινώσεις του υπουργείου Εργασίας, οι μισοί από τους αποφοίτους της δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης του 1994, δηλ. περί τις 160.000 άτομα, δε θα βρουν δουλιά προ της εκπνοής εξαμήνου από την αποφοίτησή τους.

Σε τέτοιες συνθήκες, δεν είναι, βέβαια, περίεργο το ότι τόσοι πολλοί αμφισβητούν τα επίσημα στοιχεία και τοποθετούν την πραγματική ανεργία στο 6% ή ακόμη και στο 9%.

Ενδειξη του ότι η κατεύθυνση της νέας σειράς από τρύπες στη ζώνη είναι κατεύθυνση που έρχεται από πολύ ψηλά είναι το ότι την αύξηση του ΦΠΑ την ψήφισε το σύνολο του ιαπωνικού Κοινοβουλίου, με μόνη εξαίρεση τους κομμουνιστές βουλευτές.

H οικονομική κρίση συνοδεύεται από φαινόμενα κοινωνικής κρίσης πρωτοφανή από το 1945. Ενα από τα χαρακτηριστικά του ιαπωνικού οικονομικού θαύματος, ήταν το κλίμα της ασφάλειας. Μιας ασφάλειας πιεστικής, συχνά καταθλιπτικής, αλλά, πάντως, ασφάλειας. Τώρα, η κατάσταση αλλάζει. Η ανασφάλεια, η εγκληματικότητα κλπ., σχεδόν άγνωστες επί τριάντα χρόνια, εμφανίζονται ανοιχτά στους δρόμους των ιαπωνικών μεγαλουπόλεων. Ενα άλλο φαινόμενο, που οι Ιάπωνες νόμιζαν "μόνο για τους άλλους", το φαινόμενο των αστέγων σε μαζική κλίμακα, επίσης εμφανίζεται. Ενα άλλο φαινόμενο έχει επίσης τραβήξει την προσοχή: Η αύξηση των αυτοκτονιών. Το φαινόμενο αυτό, ήδη σχετικά συχνό, επεκτείνεται τώρα και στους νέους, ακόμη και στα παιδιά. Πολλοί βλέπουν σ' αυτό μια μοιραία αντίδραση απέναντι στην όλο και μεγαλύτερη κοινωνική αγριότητα και την ένταση της κυριαρχίας της ιδεολογίας του "κερδισμένου".

Οι αντιθέσεις επίσης οξύνονται. Οχι, βέβαια, ότι οι παραδόσεις της ιεραρχικής πειθαρχίας και της παθητικής υποταγής έχουν δεχτεί καίριο πλήγμα. Αντίθετα, παραμένουν αποφασιστικά κυρίαρχες, αν δε δυναμώνουν ενόψει της κρίσης και της ατμόσφαιρας που δημιουργεί.

Η ίδια αυτή κρίση, ωστόσο, κινεί δυνάμεις που, ως τώρα, ήταν μάλλον θεατές. Δεν πέρασε χωρίς να προκαλέσει κάποια έκπληξη η συγκέντρωση που οργανώθηκε σε πάρκο της πρωτεύουσας από συνδικαλιστικές δυνάμεις και με την υποστήριξη του ΚΚ, στην οποία πήραν μέρος γύρω στις 100.000 άτομα, σε ένδειξη διαμαρτυρίας ενάντια στη διάλυση του συστήματος συντάξεων, στην αύξηση του ΦΠΑ, στη Συμφωνία της GΑΤΤ και στην αποστολή ιαπωνικών στρατευμάτων στο εξωτερικό. Ενδειξη των συχνά υπογείων αντιδράσεων είναι το ότι η αίτηση ενάντια στην αύξηση του ΦΠΑ συγκέντρωσε σχεδόν αστραπιαία γύρω στο 1.500.000 υπογραφών, ενώ οι υπογραφές που συγκέντρωσε αίτηση που κυκλοφόρησε το συνδικάτο των εκπαιδευτικών υπέρ της αύξησης του προϋπολογισμού για την παιδεία και την καθιέρωση ανωτάτου ορίου 35 μαθητών κατά τάξη συγκέντρωσε έφθασαν τα 22.230.000.

Θανάσης ΠΑΠΑΡΗΓΑΣ