Είναι μια μικρή κωμόπολη 23 χιλιόμετρα νότια της Κοζάνης. Το όνομά της είναι Αιανή και στην αρχαιότητα ανήκε στην Ελίμεια,η οποία μαζί με την Ορεστίδα (περιλάμβανε το νομό Καστοριάς), τη Λυγκιστίδα (περιλάμβανε και το νομό Φλωρίνης) και άλλες πόλεις αποτελούσαν την Ανω Μακεδονία. Το όνομά της το πήρε από τον Αιανό, γιο Ελίμου, ιδρυτή της Ελίμειας. Οι βασιλείς που την κυβέρνησαν αναφέρονται από τον Ηρόδοτο και τον Θουκυδίδη και κατά μία άποψη η μητέρα του Φιλίππου, Ευριδίκη, καταγόταν από τον Ελιμιωτικό βασιλικό οίκο.

Μέχρι το 1983,όπου ξεκίνησαν από την αρχαιολόγο της ΙΖ ΕΠΚΑ, Γ. Καραμήτρου - Μεντεσίδη οι ανασκαφικές έρευνες, οι γνώσεις μας για την Αιανή ήταν εξαιρετικά περιορισμένες. Σήμερα που η αρχαιολογική επιστήμη διεύρυνε τις γνώσεις της γι' αυτή την περιοχή, είναι περιορισμένη, τουλάχιστον ως τώρα, η παρουσία της πολιτείας, παρ' όλο που τα τελευταία χρόνια οι αρχαιολογικοί χώροι της Μακεδονίας απορροφούν αρκετά δισεκατομμύρια.

Αυτό το κενό ήρθε να... θυμίσει η Εταιρεία Ανάδειξης Πολιτιστικής Κληρονομιάς Αιανής - Ανω Μακεδονίας,η ίδρυση της οποίας ανακοινώθηκε επίσημα το περασμένο Σάββατο. Τα 32 ιδρυτικά μέλη - άνθρωποι του πνεύματος, των επιστημών και της τέχνης - αποφάσισαν να δρομολογήσουν σειρά πρωτοβουλιών, με στόχο όχι μόνο την ανάδειξη και προστασία της Αιανής, αλλά και την ευαισθητοποίηση των κατοίκων της περιοχής για την αρχαία πόλη, η οποία βρίσκεται στο λόφο με το όνομα Μεγάλη Ράχη, στον οποίο εντοπίστηκαν ίχνη κατοίκησης από τα νεολιθικά χρόνια.Σ' αυτόν το λόφο, η έρευνα έφερε στο φως λιθόκτιστα κτίσματα, δημόσια κτίρια με δωρικά και ιωνικά κιονόκρανα, στωικούς χώρους, ζωγραφιστές υδρορρόες, αλλά και μια δεξαμενή για τη συγκέντρωση των νερών της βροχής, λαξευμένη στο φυσικό βράχο. Κι ακόμακατασκευές που μαρτυρούν την ύπαρξη οργανωμένης κοινωνίας, με υψηλό βιοτικό επίπεδο,όπως αποθηκευτικοί χώροι, αποχετευτικοί αγωγοί, εργαστήρια και ιδιωτικές κατοικίες που χρονολογούνται από τον 6ο αι. π.Χ. μέχρι τον 1ο αι. π.Χ..

Ωστόσο, οι παλαιότεροι τάφοι,που εκτείνονται γύρω από το λόφο, χρονολογούνται στην Υστερη Εποχή του Χαλκού (14ος - 13ος αι. π.Χ.) και τα ευρήματα ήταν εντυπωσιακά, αφού οι αρχαιολόγοι αποκάλυψαν όχι μόνο ντόπια κεραμική, αλλά και έναν σημαντικό αριθμό μυκηναϊκών αγγείων,που μαρτυρούν τις εμπορικές σχέσεις. Αλλά, η ανεύρεση γραμμικής γραφής πάνω σε ντόπιο πιθάρι οδηγεί την αρχαιολογική έρευνα σε άλλα μονοπάτια και πιθανόν "μεταφέρουν τα όρια του μυκηναϊκού κόσμου από τη Θεσσαλία στη Μακεδονία",όπως αναφέρει στο σχετικό έγχρωμο έντυπο της Εταιρείας, η ανασκαφέας Γ. Καραμήτρου - Μεντεσίδη, συμπληρώνοντας ότι "αποδεικνύεται η εγκατάσταση των Δωριέων Μακεδόνων στην περιοχή τη δεύτερη χιλιετία π.Χ.. Αναμφισβήτητα τα ευρήματα της Αιανής παρέχουν αδιάψευστα τεκμήρια για το ότι η περιοχή της Ανω Μακεδονίας αποτελεί αναπόσπαστο κομμάτι του ενιαίου Ελληνικού Πολιτισμού".

Οι νεκροπόλεις των αρχαϊκών και κλασικών χρόνων αποτελούν το "καύχημα" της αρχαιολογικής έρευνας, αφού αποκαλύφθηκαν εντυπωσιακά κτίσματα,επιμελώς κατασκευασμένα, με μεγάλους ταφικούς θαλάμους, πάνω από τους οποίους υψώνονταν ναόσχημες κατασκευές, που θυμίζουν ανάλογες της Ανατολής, τάφοι μικρότεροι κιβωτιόσχημοι και λακκοειδείς. Κι ακόμη αρχαϊκά επιτύμβια γλυπτά, κούροι, κόρες, λιοντάρια, ανθεμωτές στήλες, καθώς και πλούσια κτερίσματα χρυσά, ασημένια και χάλκινα (σκεύη, αγαλμάτια, όπλα κ.ά.) παρ' όλο που οι περισσότεροι τάφοι βρέθηκαν συλημένοι.

Τα παραπάνω έρχονται να διαλύσουν την εντύπωση ότι η Ανω Μακεδονία ήταν κοινωνικά και πολιτισμικά απομονωμένη και πολύ λιγότερο ανεπτυγμένη σε σχέση με τον υπόλοιπο αρχαίο ελληνικό κόσμο, αφού τα ευρήματα αποτελούν τεκμήρια οργανωμένων πόλεων, μαρτυρούν εύρωστη οικονομία και υψηλό επίπεδο πολιτισμού.

Πού θα φυλαχτούν και θα εκτεθούν όλα αυτά; Το Μουσείο Αιανής,έκτασης 1.400 τ.μ. είναι ήδη έτοιμο, αλλά ακόμα δεν έχει λειτουργήσει. Οπως μας είπε η προϊσταμένη της ΙΖ Εφορείας Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων, Μαρία Ακαμάτη: "Το μουσειολογικό πρόγραμμα έχει εγκριθεί από το Κεντρικό Αρχαιολογικό Συμβούλιο, οι προθήκες είναι έτοιμες και η έκθεση προγραμματίζεται να εγκαινιαστεί το Σεπτέμβρη του '98.Το Μουσείο, για το οποίο συνέβαλε και η νομαρχία Κοζάνης με 400 εκ., διαθέτει εκτός από τους εκθεσιακούς χώρους, χώρους αποθηκευτικούς και σύγχρονα εργαστήρια συντήρησης και βέβαια θα φιλοξενήσει τα ευρήματα και των ανασκαφών που θα ακολουθήσουν καθώς και των ανασκαφών που διεξάγονται κατά μήκος της Εγνατίας Οδού.Κατ' ουσίαν το Μουσείο Αιανής θα λειτουργήσει ως Αρχαιολογικό Μουσείο Κοζάνης, μετά το σεισμό που έπληξε το Μουσείο της Κοζάνης".

Οσο για τον αρχαιολογικό χώρο της Αιανής η προϊσταμένη της Εφορείας μάς λέει ότι "θα απορροφήσει 180 εκ. από τα Περιφερειακά Προγράμματα του Β ΚΠΣ. Οι μελέτες είναι έτοιμες και προβλέπουν έργα διαμόρφωσης και ανάδειξης(σήμανση, περίφραξη, φυλακείο κ.ά.) της Αρχαίας Πόλης και της Νεκρόπολης".

Η νεοσύστατη Εταιρεία, μη κερδοσκοπικού χαρακτήρα, έρχεται να συνεπικουρήσει στο έργο της Εφορείας. Η σημασία των ευρημάτων της περιοχής οδήγησε και στη σύσταση Επιστημονικού Συμβουλίου, ενώ στην Τιμητική Επιτροπή διαβάζουμε ονόματα όπως Ζυλ Ντασσέν, Αντώνης Σαμαράκης, Αδαμάντιος Πεπελάσης κ.ά.

Ανάμεσα στους κύριους σκοπούς της Εταιρείας είναι η υποστήριξη του μέχρι σήμερα έργου και η ανάπτυξη σχετικών δραστηριοτήτων. Ηδη προγραμματίζονται πολιτιστικές και εκθεσιακές εκδηλώσεις στην Ελλάδα και στο εξωτερικό, η ενίσχυση της διεξαγωγής ερευνών και εκπόνησης μελετών, η έκδοση βιβλίων επιστημονικού και εκπαιδευτικού περιεχομένου, καθώς και κάθε είδους εντύπων, η διοργάνωση σεμιναρίων και συνεδρίων, η δημιουργία και διαχείριση Τράπεζας Πληροφοριών, η σύσταση νέων εταιρειών στην Ελλάδα και στο εξωτερικό, αλλά και η παραγωγή τηλεοπτικών, ραδιοφωνικών εκπομπών και κινηματογραφικών ταινιών. Ηδη, η πρώτη κινηματογραφική παρουσίαση της Αιανής έγινε σε ντοκιμαντέρ με την υπογραφή του Κώστα Κουτσομύτη. Και βέβαια απώτατος στόχος παραμένει το τρίγωνο Βεργίνα - Πέλλα - Δίον να γίνει... τετράγωνο.

Ωστόσο, το ιστορικό ενδιαφέρον της Αιανής δεν περιορίζεται στα χρόνια της αρχαιότητας. Η συμβολή στην ανάδειξη της διαδρομής της πόλης στο πέρασμα των αιώνων είναι μέσα στους σκοπούς της Εταιρείας. Ο σημερινός επισκέπτης της ευρύτερης περιοχής της Αιανής θα αντικρίσει και βυζαντινά μνημεία, αφού εκεί ο Χριστιανισμός εδραιώθηκε τον 5ο αι. μ.Χ.

Στην Κοζάνη ο περιηγητής θα δει το ναό του Αγίου Νικολάου (1721), στο Βελβεντό πλήθος βυζαντινών μνημείων όπως την εκκλησία του Αγίου Μηνά με τις τοιχογραφίες του 12ου, 13ου και 15ου αι., τον Αγιο Δημήτριο Γρατσιάνης (αρχές 15ου αι.), το ναό της Κοίμησης της Θεοτόκου (18ος αι.) και λίγο πιο πέρα, στην ίδια κατεύθυνση τα Σέρβια, ένα από τα σημαντικότερα κάστρα των μεσοβυζαντινών και υστεροβυζαντινών χρόνων.

Εάν, λοιπόν, η Αιανή εισαχθεί στον πρόγραμμα ανάδειξης των μεγάλων αρχαιολογικών χώρων της Μακεδονίας, μένει να ευχηθούμε ότι αυτό θα σημαίνει την προγραμματισμένη αποκατάσταση, συντήρηση και αξιοποίηση των μνημείων με λελογισμένη χρήση και έργα ήπια, που δε θα "προκαλούν" θεαματικά το βλέμμα του επισκέπτη, αλλά απλώς θα το οδηγούν σε μια ταπεινή περιήγηση του χώρου. Δήμητρα ΜΥΡΙΛΛΑ