H διεθνής οικονομική - χρηματιστηριακή κρίση που υπέβοσκε τα προηγούμενα χρόνια και ξέσπασε απειλητικά σε πολλές εστίες του πλανήτη στα τέλη του προηγούμενου Αυγούστου, ήταν αναπόφευκτο να δημιουργήσει τριγμούς και ερωτηματικά στους απλούς ανθρώπους, αλλά και στα επιτελεία των κυρίαρχων τάξεων. Στην αρθρογραφία των εφημερίδων, εμφανίζονται με τα πιο μελανά χρώματα οι σημερινές διεθνείς οικονομικές εξελίξεις και πολλοί στρέφουν τα μάτια τους προς τα πίσω. Στη μεγάλη χρηματιστηριακή κρίση στις 19 Οκτώβρη του 1997, αλλά κυρίως στη μεγάλη οικονομική κρίση του καπιταλισμού το 1929. Μια προβληματική που αναπτύσσεται τις ημέρες αυτές, είναι αυτή του "καλού παραγωγικού κεφαλαίου" και του "κακού κερδοσκοπικού κεφαλαίου", το οποίο εισπράττει όλο το ανάθεμα και τις επικρίσεις για τα δεινά που εμφανίζονται σήμερα. Οι επικρίσεις όμως και καταδίκες κατά των "κακών κερδοσκοπών" έχουν ένα αφηρημένο, μεταφυσικό και αταξικό χαρακτήρα, μια και κανείς δεν μπαίνει στον κόπο να εξηγήσει τι είναι αυτοί οι κακοί κερδοσκόποι, αν κατοικούν στη γη ή στον ουρανό και πώς έγιναν τόσο δυνατοί, ώστε να απειλούν πλέον την... εύρυθμη λειτουργία των "καλών" παραγωγικών κεφαλαίων. Ακόμα και ο ίδιος ο Κ. Σημίτης στην ομιλία του στη ΔΕΘ πληροφόρησε τον ελληνικό λαό ότι κριτήριο για την οικονομική ανάπτυξη... δεν είναι οι αποδόσεις του Χρηματιστηρίου, αλλά το παραγωγικό αποτέλεσμα. Τώρα, το ότι ο υπουργός του επί των Οικονομικών, ανέλαβε να διαφημίσει και να προστατέψει το χρηματιστηριακό τζόγο με την παρουσίαση πινάκων, σύμφωνα με τους οποίους η Ελλάδα το οκτάμηνο Γενάρης - Αύγουστος 1998 κατέχει την πρώτη παγκόσμια θέση στις αποδόσεις του Χρηματιστηρίου... θα πρέπει να είναι "άσχετο" με τις θέσεις του Σημίτη. Οπως "άσχετο" θα πρέπει να είναι και το γεγονός ότι μεσούντος του καλοκαιριού κατάργησαν τη φορολογία των κερδοσκοπικών ρέπος. Οπως "άσχετο" είναι και το γεγονός ότι το μεγαλύτερο επίτευγμα των πολιτικών λιτότητας, είναι ο γιγαντισμός του κερδοσκοπικού - τραπεζικού κεφαλαίου.

Η κερδοσκοπία και η τοκογλυφία δεν είναι βέβαια σημερινό φαινόμενο, αλλά πάει πολλούς αιώνες πίσω, πολύ πριν εμφανιστούν οι καπιταλιστικές σχέσεις παραγωγής. Ο τζόγος και η κερδοσκοπία εμφανίζονται στην ανθρωπότητα με τη δημιουργία του χρήματος, είναι τα πιο γνήσια τέκνα των χρηματικών εμπορευματικών σχέσεων.

Στον πρώτο τόμο του "Κεφαλαίου" ο Μαρξ παρουσιάζει ένα θαυμάσιο απόσπασμα από τα "Πολιτικά" του Αριστοτέλη, όπου ο μεγάλος φιλόσοφος της αρχαιότητας αναδεικνύει τη διάκριση των οικονομικών συναλλαγών που αποσκοπούν στον βιοπορισμό των ανθρώπων και στις χρηματικές σχέσεις που αποσκοπούν στο κέρδος.

Ο Αριστοτέλης λοιπόν "αντιπαρατάσσει τη χρηματιστική στην οικονομική... Ξεκινάει από την οικονομική. Εφ' όσον πρόκειται για τέχνη προς πορισμόν περιορίζεται στην προμήθεια των αγαθών που είναι απαραίτητα για τη ζωή και ωφέλιμα για το σπίτι ή το κράτος. Ο αληθινός πλούτος αποτελείται από τέτοιες αξίες χρήσης γιατί το όριο αυτού του είδους της κτήσης για μία άνετη ζωή δεν είναι απεριόριστο. Υπάρχει ένα δεύτερο είδος πορισμού που κατά προτίμηση και δικαιολογημένα ονομάζεται χρηματιστική για την οποία φαίνεται να μην υπάρχει κανένα όριο για τον πλούτο και την απόκτηση. Το εμπόριο (η καπηλική, θα πει επί λέξει για το λιανικό εμπόριο ο Αριστοτέλης, παίρνει αυτή τη μορφή γιατί σε αυτή κυριαρχεί η αξία χρήσης) από τη φύση του δεν ανήκει στη χρηματιστική, γιατί εδώ η ανταλλαγή περιορίζεται μόνο σε αυτό που είναι απαραίτητο (για τον αγοραστή και τον πουλητή). Με την εφεύρεση του χρήματος το ανταλλακτικό εμπόριο εξελίχθηκε με αναγκαιότητα σε καπηλική, στο εμπόριο εμπορευμάτων και το εμπόριο αυτό, αντιφάσκοντας με την αρχική του τάση, εξελίχθηκε στη χρηματιστική, στην τέχνη να δημιουργεί χρήμα. Η χρηματιστική λοιπόν διακρίνεται από την οικονομική στο ότι "γι' αυτήν η κυκλοφορία είναι η πηγή του πλούτου (ποιητική χρημάτων... διά χρημάτων μεταβολής)"" ("Κεφάλαιο", τόμος 1, σελ. 165).

Σήμερα ζούμε σε μία εποχή όπου η κερδοσκοπική δραστηριότητα έχει φτάσει στο απόγειό της, όπου οι τεχνικές κερδοσκοπίας, μέσω των λεγόμενων "παράγωγων χρηματοοικονομικών προϊόντων" ξεπερνούν και τον πιο ευφάνταστο νου, όμως... η δράση του "κερδοσκοπικού" κεφαλαίου έχει φτάσει σε τέτοια ακραία σημεία βαρβαρότητας, που απειλεί με απορύθμιση τις διεθνείς καπιταλιστικές σχέσεις στον τομέα της νομισματικής κυκλοφορίας, αλλά και στον παραγωγικό τομέα.

Οχι μόνο οι μαρξιστές, αλλά και αστοί οικονομολόγοι παραδέχονται σήμερα ότι η γιγάντωση των χρηματιστηριακών συναλλαγών τα τελευταία 15 χρόνια, είναι το φυσιολογικό αποτέλεσμα της συσσώρευσης του κεφαλαίου στην παραγωγική σφαίρα, το οποίο δεν μπορεί να απορροφηθεί παραγωγικά. Η ανηλεής εκμετάλλευση της εργατικής δύναμης, η καταστροφή της φύσης, οι εκτεταμένες ιδιωτικοποιήσεις και οι εφαρμογή των νεοφιλελεύθερων πολιτικών δημιούργησαν ένα εκρηκτικό οικονομικό και κοινωνικό μείγμα, όπου η απόλυτη και σχετική εξαθλίωση δισεκατομμυρίων κατοίκων του πλανήτη, συμπορεύεται με μία πρωτοφανή συσσώρευση κεφαλαίων στα χέρια όλο και πιο λίγο καπιταλιστών Κροίσων. Ζούμε στην εποχή των πιο ακραίων οικονομικών και κοινωνικών αντιθέσεων, της πλήρους ανατροπής όλων των ισορροπιών, ζούμε όμως και στην εποχή όπου οι μηχανισμοί παραγωγής του καπιταλιστικού κέρδους, μετά από μία μακροχρόνια λαμπρή περίοδο εντυπωσιακών επιδόσεων, κινδυνεύουν πλέον με αυτοκαταστροφή. Η αντίθεση του κεφαλαίου και της εργασίας, η αντίθεση ανάμεσα στον κοινωνικό χαρακτήρα της παραγωγής και στην ατομική καπιταλιστική ιδιοποίηση, φαίνεται ότι έχει πάρει εκρηκτικές διαστάσεις, όπως αποδεικνύουν και τα στοιχεία του ΟΗΕ που δόθηκαν στη δημοσιότητα πριν από λίγες μέρες. Ζούμε την εποχή όπου "... η ύπαρξη της αστικής τάξης δε συμβιβάζεται άλλο με την ύπαρξη της κοινωνίας"; Τα γεγονότα και ο χρόνος θα δείξουν.

Ενδιαφέροντα στοιχεία για τις πηγές της σημερινής χρηματιστηριακής - κερδοσκοπικής έκρηξης σε διεθνές επίπεδο, παρουσιάζει στο βιβλίο του "Η πορεία προς την παγκοσμιοποίηση" ο Π. Ρουμελιώτης, πρώην υπουργός Εθνικής Οικονομίας των κυβερνήσεων του ΠΑΣΟΚ.

Ο συγγραφέας βέβαια βλέπει με θετικό μάτι τη χρηματιστηριακή έκρηξη που ξεκινά από τις αρχές της δεκαετίας του 1980, καθώς όπως γράφει "... η κατάσταση αυτή συμβάλλει στην αύξηση του ανταγωνισμού, στην ευκαμψία και την αποτελεσματικότερη λειτουργία των αγορών που οδηγούν στην καλύτερη κατανομή των πόρων". Τα τελευταία γεγονότα όμως δε φαίνεται να τον επιβεβαιώνουν. Σύμφωνα με τα στοιχεία αυτά, τα οποία αναφέρονται σε παγκόσμια κλίμακα:

• Ενώ στην αρχή της δεκαετίας του '80, οι παραγωγικές επενδύσεις στις αναπτυγμένες καπιταλιστικές χώρες και οι λεγόμενες "επενδύσεις χαρτοφυλακίου" (πρόκειται για τοποθετήσεις σε ομολογίες και μετοχές) ήταν περίπου ισοδύναμες, το 1992 η σχέση αυτή είχε ανατραπεί υπέρ των δεύτερων. Οι παραγωγικές επενδύσεις (σαν εισροές πάγιου κεφαλαίου) από 41 δισ. δολάρια το 1981 υποχώρησαν στα 35 δισ. δολάρια το 1985, αυξήθηκαν στα 160,1 δισ. δολάρια το 1990 και υποχώρησαν στα 89,6 δισ. δολάρια το 1992.

Την ίδια στιγμή οι "επενδύσεις" χαρτοφυλακίου από 50,9 δισ. δολάρια το 1981, ανήλθαν στα 152,8 δισ. δολάρια το 1985, στα 155 δισ. δολάρια το 1990 και στα 377 δισ. δολάρια το 1991, για να υποχωρήσουν στα 313,4 δισ. δολάρια το 1992. Είναι εμφανές ότι η ψαλίδα "παραγωγικής" και "κερδοσκοπικής" σφαίρας μεγαλώνει συνεχώς υπέρ της δεύτερης.

• Οι τραπεζικές πιστώσεις την περίοδο 1981 - 1992 αυξήθηκαν από 1,04 τρισ. δολάρια σε 3,61 τρισ. δολάρια. Το χαρακτηριστικότερο στοιχείο της εξέλιξης αυτής είναι ότι το 80% των πιστώσεων αυτών ανακυκλώθηκε μεταξύ των τριών ιμπεριαλιστικών κέντρων του πλανήτη, οι δε συσσωρευμένες πιστώσεις στις χώρες του ΟΟΣΑ από το 4% του ΑΕΠ που αντιστοιχούσαν το 1980, ανήλθαν στο 44% του ΑΕΠ το 1991, που αντιστοιχούν σε 17 τρισ. δολάρια.
• Κατακόρυφη άνοδος σημειώνεται στις κερδοσκοπικές πράξεις που συντελούνται με τις αγοραπωλησίες συναλλάγματος. Ο ημερήσιος μέσος όρος των καθαρών αγοραπωλησιών συναλλάγματος από 206 δισ. δολάρια το 1986 αυξήθηκε σε 967 δισ. δολάρια τον Απρίλη του 1992 στις δέκα μόνο κυριότερες αγορές. Σύμφωνα με νεότερες εκτιμήσεις, ο ημερήσιος όγκος του παγκόσμιου εμπορίου συναλλάγματος, δηλαδή ο τζίρος που γίνεται για κερδοσκοπικούς σκοπούς στις αγορές συναλλάγματος, ξεπερνούν το 1,5 τρισ. δολάρια, ποσά που είναι κατά πολύ μεγαλύτερα από το σύνολο των συναλλαγματικών αποθεμάτων των μεγάλων καπιταλιστικών χωρών. Το άλλο ενδεικτικό στοιχείο είναι ότι οι ημερήσιες αγοραπωλησίες που αφορούν εμπορικές πράξεις (αγορές και πωλήσεις εμπορευμάτων και υπηρεσιών) αντιστοιχούν μόλις στο 5% του κερδοσκοπικού τζίρου στις αγορές συναλλάγματος.

Εκεί όμως που ο ανθρώπινος κοινός νους σηκώνει ψηλά τα χέρια είναι στην κερδοσκοπία που συντελείται με τα λεγόμενα παράγωγα χρηματοοικονομικά προϊόντα, που ανθούν σήμερα σε όλα τα μεγάλα χρηματιστήρια του καπιταλιστικού κόσμου. Σαν βάση για την κερδοσκοπία με τις "παράγωγες" πράξεις χρησιμοποιούνται τα πάντα. Οι ομολογίες του δημοσίου, οι διαπραγματεύσιμες μετοχές, οι χρηματιστηριακοί δείκτες, οι τιμές των πρώτων υλών, η εξέλιξη των επιτοκίων και γενικώς ότι "πρωτογενώς" είναι αποδεκτό για κερδοσκοπική χρήση. Οι βασικοί τύποι "παράγωγων" πράξεων είναι τα "Προθεσμιακά συμβόλαια"(Futures), σύμφωνα με τα οποία αναλαμβάνεται η υποχρέωση να πουληθεί κάποιο χρηματοοικονομικό προϊόν (συνάλλαγμα, επιτόκιο) σε συγκεκριμένη ημερομηνία από την ημερομηνία υπογραφής του συμβολαίου και σε συγκεκριμένη τιμή, τα "Δικαιώματα" (Options) που παραχωρούνται για σύντομο χρονικό διάστημα σε κάποιον για να πουλήσει ή να αγοράσει ένα συγκεκριμένο χρηματοοικονομικό προϊόν και οι "Ανταλλαγές" (Swaps) επιτοκίων και νομισμάτων.

Οι χρηματιστές βέβαια υποστηρίζουν ότι η λειτουργία των "παράγωγων" διασφαλίζει κάποιον από τους κινδύνους των διακυμάνσεων σε επιτόκια και σε συναλλαγματικές ισοτιμίες. Αυτό βέβαια είναι ένα αντικειμενικό γεγονός και είναι η φυσιολογική συνέπεια της δράσης του νόμου της ανισόμετρης ανάπτυξης σε συνθήκες καπιταλισμού, ανισομετρία η οποία εμφανίζεται τόσο στις διακυμάνσεις των συναλλαγματικών ισοτιμιών όσο και στα επιτόκια.

Στην πράξη, βέβαια, η λειτουργία των "παράγωγων" έχει συνδεθεί με την πιο αχαλίνωτη κερδοσκοπία, η οποία θυμίζει το παιγνίδι "Μπλακ-Τζακ". Ανεβαίνουν τα επιτόκια - κερδίζω, μειώνονται - χάνω. Αυτό συμβαίνει και στις συναλλαγματικές ισοτιμίες, στους χρηματιστηριακούς δείκτες, τις τιμές των πρώτων υλών, στα πάντα που μπορούν να μπουν στη λογική του τζόγου.

Σύμφωνα με στοιχεία της Τράπεζας Διεθνών Διακανονισμών (παρατίθενται στο ίδιο βιβλίο) που αφορούν στην παγκόσμια αγορά "παραγώγων", μέχρι το Μάρτη του 1995 είχαν υπογραφεί πράξεις ύψους 40,7 τρισ. δολαρίων, ενώ σε ημερήσια βάση υπογράφονταν συμβόλαια ύψους 839 δισ. δολαρίων. Σε μία προσπάθεια της ίδιας Τράπεζας, να εκτιμήσει τους ενδεχόμενους κινδύνους για τα πιστωτικά ιδρύματα και τους ιδιώτες, εκτιμούσε ότι αν τα συμβόλαια αυτά είχαν μετατραπεί σε τιμές αγοράς (οι συμβαλλόμενοι τα εξοφλούσαν), τότε το συνολικό κόστος θα ανερχόταν σε 1,7 τρισ. δολάρια... ένα δηλαδή ποσό που θα μπορούσε να αποσταθεροποιήσει τη λειτουργία του διεθνούς νομισματικού συστήματος.

Θανάσης ΚΑΝΙΑΡΗΣ