Από 27 Μαϊου μέχρι 18 Ιουνίου 1999 έλαβε χώρα στην πρωτεύουσα της Φινλανδίας Ελσίνκι ένα διεθνές μεταπτυχιακό πρόγραμμα για την "Προστασία και Συντήρηση των κτιρίων της Μοντέρνας Αρχιτεκτονικής".

Στο μεταπτυχιακό αυτό πρόγραμμα, που οργανώθηκε από την Αρχιτεκτονική Σχολή του Τεχνολογικού Πανεπιστημίου στο Ελσίνκι και από το ICCROM (Διεθνές Κέντρο για τη Μελέτη και Προστασία της Πολιτιστικής Κληρονομιάς), μετείχαν αρχιτέκτονες και πολιτικοί μηχανικοί, στελέχη αρμοδίων υπηρεσιών Αποκατάστασης Μνημείων από 12 χώρες της Ευρώπης, της Αμερικής και της Αυστραλίας.

Το αντικείμενο του προγράμματος στόχευε στην εμβάθυνση και ενημέρωση των μετεχόντων σ' αυτό πάνω στις θεωρίες και τις πρακτικές της αποκατάστασης των αρχιτεκτονικών κτιρίων της περιόδου 1920 - 1960.

Ο κλάδος των αρχιτεκτονικών αποκαταστάσεων, που ασχολείται με τα νεότερα αυτά μνημεία των πρώτων δεκαετιών του αιώνα μας είναι σχετικά "νέος", έχει όμως να επιδείξει ήδη πολλές ειδικές δημοσιεύσεις στο διεθνή χώρο, καθώς και μεγάλο αριθμό συνεδρίων και εκδηλώσεων που έχουν ακριβώς σαν αντικείμενο τους προβληματισμούς πάνω σ' αυτό το μεγάλο και επίμαχο θέμα.

Η αποκατάσταση της μοντέρνας αρχιτεκτονικής αποτελεί βασικό καθήκον της παγκόσμιας κοινότητας και σαν τέτοια έχει ενταχθεί στην παγκόσμια πολιτική κληρονομιά που απαιτεί προστασία και μέριμνα.

Ο γράφων βρέθηκε στο Ελσίνκι κατόπιν προσκλήσεων των οργανωτών, αφ' ενός για να πραγματοποιήσει στα πλαίσια του διδακτικού προγράμματος ομιλία με θέμα την "Προστασία και αποκατάσταση των μνημείων της μοντέρνας αρχιτεκτονικής στην Ελλάδα", αλλά και να προεδρεύσει στην καταληκτική συνεδρίαση της ολομέλειας διδασκόντων και διδασκομένων, επ' ευκαιρία της περάτωσης του μεταπτυχιακού αυτού προγράμματος.

Κατά τη διάρκεια της ομιλίας εκτός των ζητημάτων που αφορούν την Ελλάδα και πραγματοποιώντας μια "υπέρβαση" στο επίσημο πρόγραμμα, έθεσα το μεγάλο, δραματικό, και άλλο τόσο επικίνδυνο, θέμα της καταστροφής από τους ΝΑΤΟικούς βομβαρδισμούς των μνημείων της Γιουγκοσλαβίας. Με τη βοήθεια διαφανειών από σημαντικά κτίρια των μεγάλων πόλεων της Γιουγκοσλαβίας έγινε προσπάθεια να ευαισθητοποιηθούν οι συνάδελφοι που μετείχαν του προγράμματος για το ρόλο του αρχιτέκτονα μπροστά στα δεινά των πολεμικών επιχειρήσεων, που εκτός από τις ανθρώπινες ζωές καταστρέφουν σημαντικά έργα πολιτισμού και τέχνης.

Πρέπει οι αρχιτέκτονες να βγουν επιτέλους από την τεχνητή "μακαριότητα" των σχεδιαστηρίων τους και να στρατευτούν, με σκοπό την προστασία και αποκατάσταση της πολιτιστικής αρχιτεκτονικής κληρονομιάς της Γιουγκοσλαβίας. Η έκκληση έγινε θετικά αποδεκτή και μάλιστα πολλοί διδασκόμενοι και διδάσκοντες εξέφρασαν ιδιαίτερο ενδιαφέρον να βοηθήσουν σ' αυτή την κατεύθυνση.

Οταν το 1994 εκδόθηκε το βιβλίο μου "Η Αρχιτεκτονική του Μεσοπολέμου στα Βαλκάνια", από το φίλο εκδότη Στρατή Φιλιππότη, δεν μπορούσα να φανταστώ τότε την τραγική επικαιρότητα που το κεφάλαιο "Γιουγκοσλαβία" θα έπαιρνε στις μέρες μας και που τόσο εμπεριστατωμένα παρουσιάστηκε με δημοσίευμα του"Ριζοσπάστη", στις 20/6/99. Ο τίτλος του άρθρου "Το ΝΑΤΟ ρήμαξε τα μνημεία της Γιουγκοσλαβίας", εκτός του ότι ανταποκρίνεται πλήρως στην τραγική πραγματικότητα, δείχνει και κάτι σημαντικό: ότι, πάντα μεταξύ των "επιλεγμένων στόχων" τέτοιου είδους επιχειρήσεων, βρίσκονται τα αρχιτεκτονικά μνημεία που αποτελούν αδιάψευστες αποδείξεις της παρουσίας μέσα στους αιώνες των συγκεκριμένων λαών που τα δημιούργησαν, άρα και της παρουσίας συγκεκριμένων εθνοτήτων σ' έναν συγκεκριμένο γεωγραφικό χώρο.

Ας θυμηθούμε κάποια παραδείγματα από την πρόσφατη ιστορία, όπως η καταστροφή της ιστορικής Βαρσοβίας από τον Χίτλερ και τις καταστροφές των χριστιανικών μνημείων στο Βόρεια Κύπρο από τους Τούρκους. Θα είναι, λοιπόν, ντροπή για τους αρχιτέκτονες όλου του κόσμου αν δεν προσπαθήσουν όπως και όσο μπορούν για τη σωτηρία των μνημείων της Γιουγκοσλαβίας. Η έκταση των καταστροφών είναι πολύ μεγάλη, δυστυχώς, και απαιτείται κινητοποίηση, αλλά κυρίως ανθρώπινη ευαισθησία. Οι πληροφορίες που έρχονται από το Βελιγράδι, σε επικοινωνία με συναδέλφους καθηγητές της εκεί Αρχιτεκτονικής Σχολής, είναι δραματικές, όπως αυτές που ο γράφων έλαβε πρόσφατα από το συνάδελφο καθηγητή Ιστορίας της Νεότερης και Μοντέρνας Αρχιτεκτονικής του Πανεπιστημίου του Βελιγραδίου κ. Μίλος Πέροβιτς, ο οποίος σε επιστολή του αναφέρει μεταξύ άλλων: "Πολλά από τα κτίρια που αναφέρονται στο εξαίρετο βιβλίο σου για τη μοντέρνα αρχιτεκτονική των Βαλκανίων δεν υπάρχουν πια. Μια από τις πιο ωραίες λεωφόρους στο Βελιγράδι, όπου και βρίσκονται μερικά από τα πιο αξιόλογα κτίρια της μοντέρνας σερβικής αρχιτεκτονικής έχει γίνει τώρα στάχτη" (επιστολή από 20 Μαϊου 1999). Κάθε σχόλιο νομίζω είναι περιττό.

* Ο Νίκος Θ. Χολέβας είναι καθηγητής Αρχιτεκτονικής Μορφολογίας και Ρυθμολογίας του ΕΜΠ και αντιπρόεδρος του Συμβουλίου του ICCROM.