Πότε άρχισε αυτός ο πόλεμος και πότε τελειώνει; Η πραγματικότητα είναι ότι ξεκίνησε πολλά χρόνια πριν, όταν διαμελίστηκε η Γιουγκοσλαβία. Η πραγματικότητα είναι ότι ακόμα δεν έχει τελειώσει και οι βομβαρδισμοί του ΝΑΤΟ ήταν μόνο μια στιγμή, μια πολύ σκληρή και οδυνηρή στιγμή, αυτού του ανηλεούς πολέμου. Ενός πολέμου που θέλει να χωρίσει σε δεκάδες κομμάτια ένα λαό και μάλιστα να απαλείψει από πάνω του κάθε διακριτικό ταυτότητας, ιδιαιτερότητας, πολιτισμικής διαφοράς και βέβαια κάθε ίχνος μνήμης. Είναι ο νέου τύπου πόλεμος, που δε χρησιμοποιεί μόνο τα όπλα, αλλά εισβάλλει στην ίδια τη σύνθεση της χώρας και του λαού, διεισδύει, χωρίζει, εκκαθαρίζει, διαλύει. Κανείς δεν αναγνωρίζει κανέναν, κανείς δεν πλησιάζει κανέναν, η αρμονική συνύπαρξη πολιτισμών και παραδόσεων έχει μετατραπεί σε ένα ασυγκράτητο μίσος. Υπήρχε πάντα; Το ερώτημα δεν είναι καθόλου αθώο, γιατί ούτως ή άλλως κάποτε η Γιουγκοσλαβία ήταν ενιαία.

Είναι πικρά αληθινό αυτό που λέει ο πρόεδρος του ελληνικού τμήματος του Διεθνούς Συμβουλίου Μνημείων και Τοποθεσιών (ICOMOS) Νίκος Αγριαντώνης,μετά την τελευταία επίσκεψη εκπροσώπων του Συμβουλίου στη Γιουγκοσλαβία: "Οι καταστροφές των μνημείων άρχισαν πολύ νωρίτερα και δυστυχώς οι μεγάλοι βανδαλισμοί στα μνημεία του Κόσσοβου τώρα αρχίζουν. Η Γιουγκοσλαβία ήταν μία πολυπολιτισμική κοινότητα και αυτό που συνέβη με τις συνεχείς επεμβάσεις ήταν να διαρραγεί αυτή η πολυπολιτισμική αρμονία. Η εικόνα που έχει η περιοχή μετά τους βομβαρδισμούς του ΝΑΤΟ είναι πλέον εικόνα του τέλειου χάους".

Η περιγραφές συνθέτουν μια εικόνα, όπου το πλιάτσικο είναι η καθημερινή πραγματικότητα: "Μισθοφόροι του UCK, η Ελ Χαλίλ που δήθεν έρχεται ως Ερυθρός Σταυρός, οι ομάδες που εμπλέκονται στη διεθνή μαφία της διακίνησης ναρκωτικών. Και μαζί με όλα αυτά, οι δήθεν ειρηνευτικές δυνάμεις του ΝΑΤΟ, που ακόμα κι αν τις ονομάσουμε δυνάμεις κατοχής είναι λάθος. Πρόκειται για δυνάμεις κανονικού πλιάτσικου και λεηλασίας στην περιοχή. Τα περισσότερα μνημεία, είτε είναι βυζαντινά είτε είναι μουσουλμανικά, χρησιμοποιήθηκαν και χρησιμοποιούνται ακόμα ως ομπρέλα για τη διακίνηση ναρκωτικών. Αυτό δεν είναι βανδαλισμός;".

Είναι σημαντικό να αναφερθούν οι ζημιές που υπέστησαν τα μνημεία. Ομως σε συνθήκες που όλα είναι διαλυμένα προκύπτει ένα άλλο θέμα, ακόμα πιο σοβαρό είναι άγνωστο ποιος θα διαχειριστεί αυτή την Πολιτιστική Κληρονομιά. Ποιος θα αναλάβει να τη διαφυλάξει και τι ακριβώς θα θελήσει να διαφυλάξει; Σήμερα, βρίσκονται στο έλεος κάθε είδους εισβολών και επιδρομών. Την ίδια στιγμή είναι αδύνατον να πλησιάσουν οι Σέρβοι επιστήμονες και ειδικοί.

Ο συντηρητής της Διεύθυνσης Συντήρησης Αρχαιοτήτων (ΔΣΑ) του ΥΠΠΟ και μέλος του ICOMOS, Χάρης Λιωνής,που συνόδεψε την αποστολή, στην αναφορά την οποία κατέθεσε προς τη ΔΣΑ επισημαίνει ότι "κορυφαία βυζαντινά και μεσαιωνικά μνημεία μπορεί να μη χτυπήθηκαν κατ' ευθείαν, αλλά από τις βόμβες που έπεσαν πολύ κοντά σε αυτά θα υπάρχουν προβλήματα στο μέλλον. Το πιο σημαντικό, όμως, είναι ότι στην πραγματικότητα έχει πληγεί ο ίδιος ο πολιτισμός της χώρας. Εχουν καταστραφεί οι νεότερες υποδομές που στηρίζουν και παράγουν πολιτισμό".

Ακόμα και στην καλύτερη περίπτωση, εκεί δηλαδή που δε γίνονται βανδαλισμοί, οι φθορές είναι αναπόφευκτες. Χαρακτηριστικό είναι ότι στο Πατριαρχείο Πετς έχουν βρει άσυλο εκατοντάδες πρόσφυγες. Και μόνο η παρουσία τόσων ανθρώπων προκαλεί επιβάρυνση του μνημείου. Αλλωστε, στα κατεχόμενα της Κύπρου τα βυζαντινά μνημεία δεν ξηλώθηκαν ταυτόχρονα με την εισβολή, αλλά πολλά χρόνια αργότερα.

Υπό αυτές τις συνθήκες ο πρόεδρος του ελληνικού τμήματος του ICOMOS κρίνει ότι "είναι δύσκολη η στήριξη προγραμμάτων για την αποκατάσταση των φθορών, από την πλευρά διεθνών οργανισμών και φορέων όπως το ICOMOS". Βέβαια, πρέπει να πούμε ότι ούτε το γιουγκοσλαβικό κράτος μπορεί να στηρίξει και να χρηματοδοτήσει μια εκστρατεία αποκατάστασης των μνημείων, αφού οι τεράστιες πληγές που έχει στην ίδια του την υποδομή δεν αφήνουν κανένα τέτοιο περιθώριο. Θυμίζουμε τις καταστροφές εθνικών οδικών δικτύων, γεφυρών σύνδεσης, εργοστασίων, κρατικής τηλεόρασης κ. ά.

Παρ' όλα αυτά πρέπει να επισημάνουμε ότι οι διεθνείς οργανισμοί και φορείς (ΟΥΝΕΣΚΟ, ICCROM, ICOMOS κ.ά.), διακρατικοί και μη, που έχουν ως αντικείμενο την πολιτιστική κληρονομιά οφείλουν ίσως περισσότερο από κάθε άλλη φορά να στηρίξουν την αποκατάσταση της ιστορικής μνήμης σε αυτή τη χώρα. Και βέβαια έχουν χρέος να προφυλάξουν τα μνημεία από το επόμενο πλιάτσικο, το οικονομικό και κερδοσκοπικό: τότε που θα αποφασίσουν οι "σύμμαχες" χώρες να ανοικοδομήσουν και θα πλουτίζουν επιχειρηματίες και εργολάβοι στο όνομα της παροχής βοήθειας. Αλλά τέτοια ουσιαστική παρουσία και βοήθεια είναι δυνατή μόνο στο βαθμό που οι οργανισμοί που προστατεύουν μνημεία δε βρίσκονται υπό τον έλεγχο έμμεσο ή άμεσο των κυβερνήσεων των χωρών, που ξεκίνησαν και πρωταγωνίστησαν σε αυτό τον πόλεμο.

Μετά το τέλος των βομβαρδισμών τη μεγαλύτερη καταστροφή έχουν υποστεί τα νεότερα αρχιτεκτονικά μνημεία, κυρίως αυτά που βρίσκονται στο Βελιγράδι. Βυζαντινά και μεσαιωνικά μνημεία δεν πλήγηκαν άμεσα αλλά υπέστησαν φθορές από τις βόμβες που έπεφταν πολύ κοντά σε αυτά. Εχουν, όμως, αφανιστεί δεκάδες μικρά βυζαντινά και μεταβυζαντινά εκκλησάκια. Σύμφωνα με μία πρώτη καταγραφή, ο αριθμός ξεπερνάει τα 40. Το πιο τραγικό είναι ότι οι ίδιοι οι Σέρβοι ειδικοί επιστήμονες πολλοί από τους οποίους είναι μέλη του ICOMOS δεν μπορούν να πλησιάσουν τα μνημεία, με αποτέλεσμα να ζητούν πληροφορίες από τα τμήματα του Διεθνούς Συμβουλίου άλλων χωρών.

Ο καθηγητής Αρχιτεκτονικής του Πανεπιστημίου του Βελιγραδίου, Μίλος Πέροβιτς,στο κατάλογο των κατεστραμμένων μνημείων του μεσοπολέμου, σημειώνει: "Μερικά από αυτά τα κτίρια είναι υψίστης σημασίας εθνικά μνημεία και αποτελούν μέρος της Πολιτιστικής Κληρονομιάς της Ευρώπης. Κατασκευάστηκαν από ανθρώπους με ανοιχτό ευρωπαϊκό πνεύμα, οι οποίοι σπούδασαν σε πανεπιστήμια όλου του κόσμου, αναγνωρίστηκαν και τιμήθηκαν με τους υψηλότερους ευρωπαϊκούς ακαδημαϊκούς τίτλους. Ανθρωποι που έζησαν όλοι τους τη ζωή μελετώντας και εξελίσσοντας τις ευρωπαϊκές πολιτιστικές παραδόσεις. Δυστυχώς, κατά τη διάρκεια των ΝΑΤΟικών στρατιωτικών επιχειρήσεων χρειάστηκαν μόνο λίγα λεπτά της ώρας, όλη αυτή η αφοσιωμένη δουλιά σε αυτές της μεγάλης τέχνης δημιουργίες να χαθεί για πάντα και όλα να μετατραπούν σε στάχτη και σκόνη".

Στη συνέχεια του ίδιου κειμένου αναφέρει χαρακτηριστικά αρχιτεκτονικά δείγματα που καταστράφηκαν: "Το συγκρότημα του Ν. Ντουμπρόβιτς, ένας άνθρωπος που σπούδασε στη Βουδαπέστη και στην Πράγα, ένας άνθρωπος που σηματοδότησε τη μοντέρνα αρχιτεκτονική, στη χώρα μας... Αυτό το συγκρότημα είναι ένα εξαιρετικό παράδειγμα, πιθανόν μοναδικό, μεταφοράς στην αρχιτεκτονική δημιουργία των φιλοσοφικών θεωριών του Γάλλου Ανρί Μπεργκσόν. Ο Ν. Ντουμπρόβιτς υπήρξε μέλος δύο επιστημονικών Ακαδημιών της χώρας μας και έγινε επίτιμο μέλος του Βασιλικού Ινστιτούτο Βρετανών Αρχιτεκτόνων (RIBA)".

Το κτιριακό συγκρότημα των γιουγκοσλαβικών αερομεταφορών στο Βελιγράδι και το παλάτι Μπανοβίνα στο Νόβι Σαντ ήταν αριστουργήματα του Ντρ. Μπράσοβαν, για τον οποίο ο Μίλος Πέροβιτς γράφει: "Εκπροσώπησε κι αυτός τον ευρωπαϊκό μοντερνισμό, κατασκευάζοντας μεγάλο αριθμό κτιρίων. Ηταν μέλος της Σερβικής Ακαδημίας Τεχνών και Επιστημών και επίτιμο μέλος της RIBA".

Σύμβολο του Βελιγραδίου υπήρξε ο Πύργος της Τηλεόρασης, στο βουνό Αβαλα, που καταστράφηκε ολοσχερώς. Εργο των αρχιτεκτόνων Μπουγκουνόβιτς, Ζανλίτς και Κρστιτς.

Ως "χαρακτηριστικά δείγματα καλλιτεχνικής λεπτότητας και αρχιτεκτονικού σχεδιασμού", αναφέρονται το Μέγαρο του υπουργείου Εξωτερικών και το Μέγαρο της Σερβικής Κυβέρνησης, δημιουργήματα του Ρώσου αρχιτέκτονα Π. Κράσνοφ". Και τα δύο υπέστησαν πολύ σοβαρές ζημιές...".

Δήμητρα ΜΥΡΙΛΛΑ