Οι αστικές αναλύσεις σχετικά με τα απογοητευτικά στατιστικά στοιχεία των τελευταίων χρόνων για την ποσότητα και ποιότητα της αναγνωσιμότητας στην Ελλάδα αποφεύγουν επιμελώς και συστηματικά να αναφερθούν στις αιτίες. Το αντίθετο βέβαια θα ήταν περίεργο, αφού οι αιτίες βρίσκονται στην ίδια τη «φύση» του ταξικού, εκμεταλλευτικού συστήματος, το οποίο φοβάται τη διάχυση της ουσιαστικής γνώσης στα παιδιά της εργατικής τάξης.

Η αμορφωσιά (ή η μόρφωση) είναι ένα πεδίο έντονης ιδεολογικοπολιτικής διαπάλης, που, στη σημερινή συγκυρία με τις καπιταλιστικές αναδιαρθρώσεις στην Παιδεία, παίρνει οξυμένη μορφή. Σε αυτή τη διαπάλη, η τεκμηρίωση των επιχειρημάτων από την πρωτοπορία του ταξικού εργατικού κινήματος έχει, ευλόγως, τεράστια σημασία. Σε αυτό το πλαίσιο, η πείρα από την επικράτηση της αντεπανάστασης στις πρώην σοσιαλιστικές χώρες και στον τομέα της ανάγνωσης είναι ιδιαίτερα χρήσιμη.

Χαρακτηριστικό, όσο και εντυπωσιακά μετρήσιμο, είναι το παράδειγμα της καπιταλιστικής Ρωσίας. Η ρωσική κυβέρνηση αποφάσισε να «βαφτίσει» το 2007 ως «Ετος Ανάγνωσης». Ακόμη και αυτή η γνωστή στη Δύση μέθοδος των αφιερωματικών ετών προς οτιδήποτε θα έπρεπε - στις περισσότερες περιπτώσεις - να αποτελεί αυτονόητη καθημερινότητα για την πλειοψηφία του λαού, είναι ένα δείγμα για το πώς έχει αποφασίσει η ρωσική κυβέρνηση να ...«λύσει» το πρόβλημα. Το πρόβλημα όμως είναι τεράστιο, τόσο, που ακόμη και οι ομοσπονδιακές αρμόδιες υπηρεσίες δεν μπορούν να το κρύψουν, άσχετα από το πώς θέλουν να το διαχειριστούν.

Με αφορμή αυτό το επερχόμενο «Ετος», έχει ανοίξει μια μεγάλη συζήτηση στη Ρωσία. Είναι εντυπωσιακό ότι όλοι οι συμμετέχοντες σε αυτή τη συζήτηση, από εκδότες και συγγραφείς μέχρι βιβλιοθηκάριοι, διαπιστώνουν ότι το επίπεδο αναγνωσιμότητας και, κατ' επέκταση, το μορφωτικό επίπεδο της ρωσικής νεολαίας «πέφτει καταστροφικά». Η τελευταία φράση δεν είναι δική μας. Ειπώθηκε και στη συνεδρίαση της Επιτροπής Εκπαίδευσης της Βουλής της Μόσχας τον περασμένο μήνα, ενώ επαναλαμβάνεται σε κάθε σχετικό άρθρο. Εδώ πρέπει να σημειωθεί ότι, ακόμη και πριν από 15 χρόνια, η Ρωσία - ως Σοβιετική Δημοκρατία - θεωρούνταν η πρώτη χώρα σε αναγνωσιμότητα. Αλλωστε, η πρώτη εικόνα που μετέφεραν οι ξένοι τουρίστες από την ΕΣΣΔ, ανεξαρτήτως πολιτικής τοποθέτησης, ήταν αυτή των επιβατών στα μέσα μαζικής μεταφοράς, όπου οι πάντες ήταν με ένα βιβλίο στο χέρι.

Αυτή η εικόνα είναι πλέον παρελθόν. Σύμφωνα με κοινωνιολογικές μετρήσεις που αναγνώστηκαν στην παραπάνω συνεδρίαση, το 40% της ρωσικής νεολαίας δε διαβάζει λογοτεχνία. Ο κύκλος της ανάγνωσης περιορίστηκε σε εκπαιδευτικά και εξειδικευμένα αναγνώσματα. Αυτό, βέβαια, έχει άμεση επίδραση και στο γλωσσικό επίπεδο, κάτι που διαπιστώνεται εύκολα από την πραγματική επέλαση ξενικών όρων στα ρωσικά. Σύμφωνα πάντα με τα ίδια στατιστικά, στις αρχές της δεκαετίας του '90, το 79% των Ρώσων διάβαζε τουλάχιστον ένα βιβλίο ετησίως. Σήμερα, το αντίστοιχο ποσοστό έπεσε στο 63%. Στη 10ετία του '70, το 80% των γονιών διάβαζαν στα παιδιά τους βιβλία, ενώ την 10ετία του '90 αυτό το ποσοστό έπεσε στο 15% και το 2005 έφτασε μόλις το 7% (σ.σ. βλ. www.regnum.ru, 8/11/2006)!

Το ποσοστό των περισσότερο ενεργητικών αναγνωστών έπεσε από το 26% στο 23% τα τελευταία δύο χρόνια. Ουσιαστικά, σήμερα, ο μισός ενήλικος πληθυσμός της Ρωσίας δεν αγοράζει ούτε ένα βιβλίο. Με τα παιδιά, τα πράγματα είναι ακόμη χειρότερα. Μην ξεχνάμε, άλλωστε, ότι ακόμη είναι «ενεργές» οι γενιές που ενηλικιώθηκαν με το σοβιετικό εκπαιδευτικό σύστημα. Ετσι, σύμφωνα με τον Σεργκέι Κομκόφ, επικεφαλής ομοσπονδιακής υπηρεσίας για την εκπαίδευση (δηλαδή κυβερνητικό στέλεχος), τα τελευταία επτά - οκτώ χρόνια, οι μαθητές που διαβάζουν μειώθηκαν κατά 30-40%. Ο ίδιος θεωρεί σαν κύρια αιτία το γεγονός ότι η λογοτεχνία έχει εξοβελιστεί ή απαξιωθεί από το εκπαιδευτικό πρόγραμμα. Αλλά και αυτό είναι αποτέλεσμα γενικότερων ριζικών αλλαγών στον προσανατολισμό της ρωσικής Παιδείας. Σύμφωνα με την εβδομαδιαία εφημερίδα «Νόβιγιε Ισβέστια», η ρωσική εκπαίδευση είχε πάντα «κλασικό» χαρακτήρα. Δηλαδή, ήταν επικεντρωμένη στη μετάδοση και αφομοίωση της γνώσης που πρέπει να έχει ένας σύγχρονος άνθρωπος, ανεξάρτητα από το επάγγελμα που θα ακολουθήσει (σ.σ. δεν ήταν καθόλου τυχαία η συνηθισμένη εικόνα ενός οδηγού λεωφορείου, π.χ., που είχε στο ταμπλό διπλωμένη τη «Λιτερατούρναγια Γκαζέτα», τη λογοτεχνική εφημερίδα με τιράζ εκατομμυρίων φύλλων). Τη 10ετία του '90, τα παιδιά μαθαίνουν αποκλειστικά «ό,τι θα τους χρησιμεύσει» στην επιβίωση. Ο Κομκόφ λέει ότι ήδη «1,5 γενιά μαθαίνει με αυτήν την αρχή και αρκούν τρεις γενιές, ώστε να μην μπορούμε πλέον να επιστρέψουμε στο προηγούμενο σύστημα. Αυτό συνέβη, π.χ., στις ΗΠΑ. Γι' αυτό και εμείς τώρα χτυπάμε συναγερμό».

Την πτώση του ενδιαφέροντος για την ανάγνωση παραδέχονται και οι δάσκαλοι. Η δασκάλα Λογοτεχνίας στο μοσχοβίτικο σχολείο Νο 42, Αλα Γιούντινα, λέει στον δημοσιογράφο της εφημερίδας ότι η πλειοψηφία των παιδιών που συμμετέχει στο σχολικό πρόγραμμα Λογοτεχνίας διαβάζει. Μάλιστα, υπάρχουν και μεμονωμένες περιπτώσεις που διαβάζουν και 40 βιβλία σε ένα καλοκαίρι. Υπάρχουν, όμως, δύο «αλλά»: 1) Οπωσδήποτε θα υπάρχουν πέντε παιδιά σε κάθε τάξη που δε διαβάζουν ούτε λέξη. 2) «Δεν υπάρχουν ποιοτικά στοιχεία για τα αναγνωσμένα βιβλία. Πώς μπορεί το παιδί να επιλέξει το απαραίτητο βιβλίο, όταν δεν του μιλά κανείς για βιβλία;».

Το δεύτερο ποιοτικό στοιχείο σχετίζεται με τη συνολική πτώση του επιπέδου της κουλτούρας ανάγνωσης μέσα στην κοινωνία. Ετσι, ακόμη και το σχολικό πρόγραμμα Λογοτεχνίας, έχοντας χάσει το ανάλογο κοινωνικό περιβάλλον, «πνίγεται». Ο Γιούρι Κάτελνικοφ, διευθυντής του μοσχοβίτικου σχολείου Νο 370 (σ.σ. πρόκειται για τα δικά μας «δημοτικά»), λέει ότι αναγκάζεται να εξαιρέσει βιβλία από το πρόγραμμα, αφού βλέπει ότι τα παιδιά τα αντιμετωπίζουν σαν ένα «αντικείμενο» με το οποίο πρέπει να «ξεμπερδεύουν» γρήγορα.

Υπάρχει, όμως, και άλλη πλευρά του προβλήματος. Ακόμη και τα παιδιά που έχουν διατηρήσει τη δίψα τους για γνώση και ανάγνωση, δεν μπορούν να αγοράσουν βιβλία. Ο μέσος μισθός στη χώρα (σ.σ. με τεράστιες αποκλίσεις μεταξύ κέντρων και περιφέρειας, ουσιαστικά μεταξύ της Μόσχας και όλης της υπόλοιπης χώρας) είναι περίπου 10.000 ρούβλια. Ακόμη κι αν κάποιος παίρνει αυτά τα χρήματα, δηλαδή αν δουλεύει στη Μόσχα και όχι στο Σότσι, όπου μετά από 25 χρόνια δουλιάς ο μισθός είναι 3.000 ρούβλια, είναι δύσκολο να αποφασίσει να δώσει 200 ρούβλια για ένα μυθιστόρημα.

Μια λύση θα ήταν το πρωτοφανές δίκτυο βιβλιοθηκών (φυσικά δωρεάν), που είχε δημιουργηθεί επί ΕΣΣΔ. Κι όμως σήμερα, μία στις τρεις πόλεις «περιφερειακής σημασίας» δεν έχει πια βιβλιοθήκη, ενώ το κλείσιμο και όσων απόμειναν συνεχίζεται. Ο Κομκόφ προειδοποιεί ότι η κατάσταση θα επιδεινωθεί μετά και το νόμο περί οικονομικής «αυτονομίας» των βιβλιοθηκών. «Αρχικά θα αρχίσουν να δίνουν για νοίκιασμα τμήματα των κτιριακών υποδομών τους για να καταφέρουν να χρηματοδοτούν τις συλλογές τους και μετά απλώς θα αρχίσουν να εκδιώκονται από την έδρα τους».

«Η κατάσταση του 80% των επαρχιακών βιβλιοθηκών είναι αξιοθρήνητη», παραδέχεται η αναπληρώτρια πρόεδρος της υπηρεσίας πολιτιστικής και πνευματικής κληρονομιάς, Γκαλίνα Μπογκολιούμποβα, διερωτώμενη «ρητορικώς», πώς είναι δυνατόν να εκσυγχρονιστούν και να συντηρηθούν, όταν ο αντίστοιχος προϋπολογισμός δεν ξεπερνά το ...«εκπληκτικό» ποσό των 4.000 ρουβλιών ετησίως; Το αποτέλεσμα; Οι συλλογές των βιβλιοθηκών σε ομοσπονδιακό επίπεδο «εξαφανίζονται» με ρυθμό 5-7% κάθε χρόνο, ενώ η πρόσβαση σε αυτές γίνεται μόνο με χρήματα πλέον...