Η ενοποίηση των αρχαιολογικών χώρων της Αθήνας είναι μια ιδέα που ανάγεται στις απαρχές της σύστασης του νεοελληνικού κράτους και αναβίωσε στα μέσα της δεκαετίας του '80. Η υλοποίησή της ξεκίνησε τυπικά στις αρχές της δεκαετίας του '90 και με τα σημερινά δεδομένα μπορούμε πλέον με βεβαιότητα να πούμε πως αυτό που γίνεται δεν έχει καμία σχέση με ενοποίηση αρχαιολογικών χώρων. Αλλωστε, το γεγονός αυτό παραδέχονται πλέον - έμμεσα ή άμεσα - και οι εμπλεκόμενοι κρατικοί φορείς. Στην πραγματικότητα και κρίνοντας με βάση την ιστορία της χώρας - και ιδιαίτερα της Αθήνας - από την απελευθέρωση από τους Τούρκους μέχρι σήμερα, αυτό ήταν μάλλον αναμενόμενο...

Απαντώντας στο «γιατί» του παραπάνω συμπεράσματος, θα δοθεί, αντικειμενικά, απάντηση και στο γιατί τα αστικά ΜΜΕ - ακόμη και στα πιο «καυστικά» δημοσιεύματά τους για το θέμα της ενοποίησης - αποφεύγουν επιμελώς να θίξουν, έστω, τις πραγματικές αιτίες που η ενοποίηση δεν έγινε, δε γίνεται και - με τις υπάρχουσες συνθήκες - δεν πρόκειται να γίνει.

Οι αιτίες δε θίγονται, διότι εξακολουθούν να αποτελούν τον «μπούσουλα» της αστικής τάξης για το πολεοδομικό μέλλον της Αθήνας, το οποίο θα χτιστεί - μεταφορικά και κυριολεκτικά - με το ίδιο κριτήριο του παρελθόντος: Το κέρδος της. Το θέμα της ενοποίησης - και του εκφυλισμού της - εντάσσεται κι αυτό στους γενικότερους σχεδιασμούς της αστικής τάξης για τη δημιουργία αυτού που ο καθηγητής του ΕΜΠ Γ. Σαρηγιάννης ονομάζει «κέντρο διεύθυνσης του διεθνούς κεφαλαίου» («Αθήνα 1830 - 2000 Εξέλιξη - Πολεοδομία - Μεταφορές»). Σε μια τέτοια Αθήνα, τα πάντα, όπως και οι αρχαιότητες, θα υποταχθούν στις ανάγκες του παραπάνω στόχου.

Σε ό,τι αφορά, ειδικότερα, τον πλούτο των αρχαιοτήτων της πόλης, αυτός θα «ενοποιηθεί» ή θα αναδειχτεί, στο βαθμό που δε θα θίγεται η διαχωριστική γραμμή ανάμεσα σε ένα πολυτελές πολεοδομικό κέντρο με αντίστοιχες υποδομές και υπηρεσίες για τους οικονομικά ισχυρούς χρήστες του και τους υπαλλήλους τους και σε μια περιφέρεια - με ένα δεύτερο κέντρο, ίσως - για τη συντριπτική πλειοψηφία των κατοίκων της πόλης. Δηλαδή, έναν πολεοδομικό «καιάδα», από τον οποίο θα αντλείται απλώς εργατική δύναμη. Οταν η «Αγωνιστική Συνεργασία για την Αθήνα» - όπως ονομαζόταν πριν η σημερινή «Συμπαράταξη» - και ο Λεων. Αυδής (1) κατήγγειλαν την «ανάπλαση» της συνοικίας του Ψυρρή, ή τα πογκρόμ κατά των μικροπωλητών στο Μοναστηράκι, ως προάγγελους αυτής της διαδικασίας - γνωστή και σαν «μοντέλο Βηρυτού» - ήξεραν πολύ καλά τι έλεγαν.

Ο Γ. Σαρηγιάννης σημειώνει πως η μεταπολεμική εξέλιξη της Αθήνας δεν είναι ούτε «άναρχη», ούτε «ακατανόητη», αλλά «άμεσο και κατ' ευθείαν αποτέλεσμα της πολιτικής που επέβαλε στη χώρα μας το Διεθνές Νομισματικό Ταμείο και η Διεθνής Τράπεζα το 1952 μέσω της γνωστής "Εκθεσης Βαρβαρέσου", η οποία, ανάμεσα στα άλλα, επέβαλε ως βασική οικονομική δραστηριότητα την οικοδομή». Για την εκφυλισμένη ενοποίηση, λοιπόν, δε φταίει ούτε η νεοελληνική «τσαπατσουλιά», ούτε η έλλειψη «ενιαίου οράματος» διαφόρων υπουργών. Η επίκληση χαρακτηρισμών, όπως «αστυφιλία» και «υδροκεφαλισμός της πρωτεύουσας» σαν αιτία της σημερινής κατάστασης της Αθήνας και όχι σαν αποτέλεσμα των ταξικών επιλογών του κεφαλαίου είναι μεταφυσική - σε ιδεολογικό επίπεδο - και χρησιμεύει μόνο για να ρίχνει «στάχτη στα μάτια» του λαού. Αλλωστε, κανείς δεν μπορεί να αμφισβητήσει πως η Ελλάδα σήμερα δένεται όλο και πιο πολύ στο «άρμα» των ίδιων και παρόμοιων ιμπεριαλιστικών μηχανισμών.

Στην πραγματικότητα, ο εκφυλισμός της ενοποίησης των αρχαιολογικών χώρων ξεκίνησε σχεδόν την ίδια περίοδο που προτάθηκε η ιδέα. Και μάλιστα για λόγους, που είναι, θλιβερά, αντίστοιχοι με τους σημερινούς. Στις 29 Ιουνίου 1833, υπογράφεται το Διάταγμα που καθιστά την Αθήνα πρωτεύουσα του ελληνικού κράτους και εγκρίνεται το πολεοδομικό σχέδιο των Κλεάνθη - Σάουμπερτ. Το σχέδιο προβλέπει απαλλοτριώσεις για τη διάνοιξη οδών, τη δημιουργία ελεύθερων χώρων και μεγάλη έκταση αρχαιολογικής ζώνης γύρω από την Ακρόπολη. Στην έκθεση που συνοδεύει το σχέδιο μπορεί να ανιχνεύσει κανείς τα πρώτα «σπέρματα» της ιδέας της ενοποίησης. Ωστόσο, οι απαλλοτριώσεις δεν προχώρησαν για λόγους που μπορούμε να φανταστούμε. Το 1834 συντάσσεται νέο σχέδιο, που μειώνει τους ελεύθερους χώρους και την αρχαιολογική ζώνη, ώσπου φτάνουμε, το 1836, όπου στο σχέδιο πόλης εντάσσονται ακόμη και περιοχές αρχαιολογικής σημασίας γύρω από την Ακρόπολη...

Η αναβίωση της ενοποίησης εμφανίζεται το 1985 με σχετική πρόταση του ΥΠΠΟ, αλλά μόλις το 1993 συστήνεται από το ΥΠΠΟ το Γραφείο Ενοποίησης Αρχαιολογικών Χώρων Αθήνας (ΓΕΑΧΑ), το οποίο θα ήταν αρμόδιο για το συντονισμό και την παρακολούθηση του έργου, αλλά και για την εκπόνηση μελετών. Τον Ιούλιο του 1996, το ΥΠΠΟ αναθέτει μελέτες ανάδειξης των αρχαιολογικών χώρων του Κεραμεικού, της Αρχαίας Αγοράς, του Ολυμπιείου, της Ρωμαϊκής Αγοράς, της Β. και Ν. Κλιτύος Ακρόπολης και Φιλοπάππου. Το 1997 υπογράφηκαν οι συμβάσεις με τους μελετητές και τον Ιανουάριο του 1998 (13 χρόνια μετά την πρόταση του ΥΠΠΟ και 165 χρόνια από το σχέδιο Κλεάνθη - Σάουμπερτ) οι προμελέτες κατατίθενται στο Κεντρικό Αρχαιολογικό Συμβούλιο (ΚΑΣ) για έγκριση. Στις παραπάνω μελέτες θα προστεθεί και η πρόταση του ΥΠΕΧΩΔΕ για πεζοδρόμηση της Δ. Αρεοπαγίτου - που θα αναδειχτεί σε «κορμό» της ενοποίησης - ενώ τον Μάρτη του ίδιου χρόνου θα αποφασιστεί και η πεζοδρόμηση της Απ. Παύλου που θα συνδέει το Λόφο Φιλοπάππου με την Αρχαία Αγορά.

Το ΓΕΑΧΑ ήθελε στις γενικές αρχές της ενοποίησης ένα συνεχές και χωρίς εμπόδια αρχαιολογικό πάρκο, μήκους τεσσάρων χιλιομέτρων και έκτασης 7.000 στρεμμάτων, που θα αγκάλιαζε την περιοχή από το Παναθηναϊκό Στάδιο μέχρι την Ακαδημία Πλάτωνος μέσω της Ακρόπολης. Ανεξάρτητα από την ποιότητα των προμελετών, αμέσως φάνηκε πως αυτές ήταν ασύνδετες μεταξύ τους, με αποτέλεσμα το ΚΑΣ να αναθέσει στο ΓΕΑΧΑ ...την ενοποίησή τους. Ουδείς αναρωτήθηκε - πλην του Τύπου - προς τι τότε δαπανήθηκαν τα 200 εκατομμύρια που στοίχισαν οι προμελέτες. Το πρόβλημα, όμως, του κατακερματισμού της ενοποίησης δε λύθηκε ούτε κατά τη συνεδρίαση του ΚΑΣ το Μάρτη του ίδιου χρόνου, όπου ήρθαν προς έγκριση οι τροποποιημένες - υποτίθεται - προμελέτες.

Το 1997, ωστόσο, υπήρξε μια ενδιαφέρουσα εξέλιξη. Συστήνεται η εταιρία «Ενοποίηση Αρχαιολογικών Χώρων Αθήνας ΑΕ» (ΕΑΧΑ), με μοναδικό μέτοχο το δημόσιο (ΥΠΕΧΩΔΕ και ΥΠΠΟ). Στόχος της εταιρίας είναι η υλοποίηση του προγράμματος της ενοποίησης, αλλά όχι μόνο. Η εταιρία θα εκπονεί συμπληρωματικές μελέτες ή νέες και θα παρακολουθεί και θα διαχειρίζεται την ενοποίηση. Δηλαδή, θα κάνει την ίδια δουλιά με το ΓΕΧΑ του ΥΠΠΟ. «Παράνοια»; Καθόλου. Δεδομένης της «συνήθειας» να εκποιούνται οι δημόσιες επιχειρήσεις μέσω της μετοχοποίησής τους, η δημιουργία μιας Ανώνυμης Εταιρίας για την ενοποίηση μπορεί πολύ εύκολα να αποτελέσει το πρώτο βήμα για την ιδιωτικοποίηση και αυτού του έργου. Ακόμη, όμως, και χωρίς «πονηρές» σκέψεις, η συνεργασία της ΕΑΧΑ και του ΚΑΣ δεν αποτελεί παράδειγμα προς μίμηση.

Ουσιαστικά, το πρόβλημα αφ' ενός βρίσκεται στον κατακερματισμό των μελετών και αφ' ετέρου στα «παραδοσιακά» κωλύματα των κυβερνήσεων από καταβολής ελληνικού κράτους. Ποια είναι αυτά; Το 1998, σε Ερώτηση του βουλευτή του ΚΚΕ Μπάμπη Αγγουράκη προς του υπουργούς Πολιτισμού και ΠΕΧΩΔΕ, αφού επισημαίνεται ότι «το σχέδιο (σ.σ. της ενοποίησης) μετατρέπεται σε υπόγεια διασύνδεση και ίσως κάποια αναβάθμιση των αρχαιολογικών χώρων», γίνεται αναφορά στην απόφαση του ΚΑΣ της 17/6/98, με την οποία «καταργείται ουσιαστικά κάθε πρόταση της μελέτης "Συνολική ανάδειξη αρχαιολογικού χώρου Ολυμπιείου"», γιατί «παραμένουν οι αθλητικές και λοιπές εγκαταστάσεις» σε βάρος του αρχαιολογικού χώρου, παρά το γεγονός ότι οι χώροι των εγκαταστάσεων αυτών είναι κηρυγμένοι από το 1960.

«Ακόμα», συνεχίζει η Ερώτηση, «με παρέμβαση του "αθάνατου Νικολάου", παραμένει και το αχρηστευμένο από χρόνια κολυμβητήριο, όπως επίσης καταργείται ο υποβιβασμός της Αρδηττού και αποκόπτεται από τον αρχαιολογικό χώρο ο Ναός της Αρτέμιδας της Αγροτέρας». Και στο τέλος ο βουλευτής ρωτά, ανάμεσα σε άλλα: «Τι σκοπεύει να κάνει για την απομάκρυνση των αθλητικών εγκαταστάσεων και για την ενοποίηση του αρχαιολογικού χώρου του Ολυμπιείου, που είναι κηρυγμένος από το ΥΠΠΟ χώρος και προστατευόμενος από την Ουνέσκο, ώστε να ολοκληρωθεί η αρχαιολογική έρευνα και να αναβαθμιστεί σύμφωνα με τη μελέτη ο χώρος, γεγονός που εμποδίζεται από την απαράδεκτη κατάληψή τους από διάφορους συλλόγους; Αφού "στο πόδι" απορρίφθηκε από το ΚΑΣ με πρόφαση "στατικά προβλήματα" που επικαλέστηκε αρχαιολόγος(!) και αποκλείστηκε από το ΚΑΣ και τον υπουργό Πολιτισμού ο ναός της Αρτέμιδας Αγροτέρας από τον αρχαιολογικό χώρο του Ολυμπιείου, σκοπεύει το ΥΠΠΟ να καταβάλει έγκαιρα την αποζημίωση (πριν από 18/8/99 που κλείνει ο νόμιμος χρόνος καταβολής αποζημίωσης), ώστε τουλάχιστον να διασωθεί ο χώρος ή αποβλέπει στον πλήρη αφανισμό και την οικοπεδοποίησή του, μιας και υπάρχουν φήμες ότι στο χώρο αυτό θα γίνει πολυτελές εστιατόριο από τον κ. Λιβανό;» (Οι υπογραμμίσεις δικές μας).

«Αργήσαμε»...

Η συνέχεια επιβεβαίωσε το γεγονός πως δε μιλάμε πια για ενοποίηση, αλλά για «μπαλώματα» και «μαζέματα» σε ορισμένα μνημεία και αρχαιολογικούς χώρους της πόλης. Ο χρόνος που χάθηκε άρχισε να δικαιολογείται με το «δέος» του 2004 και πως «δεν προλαβαίνουμε» μέχρι τότε. Στη συνεδρίαση του ΚΑΣ στις αρχές του περασμένου Αυγούστου η γγ του ΥΠΠΟ θα παραδεχτεί ότι «οι μελέτες είχαν χρονικό ορίζοντα 6 μηνών και μετά από 2,5 χρόνια φτάσαμε να έχουμε το επιθυμητό αποτέλεσμα του εξαμήνου». Λίγους μήνες πριν, τον περασμένο Μάη, ο Θ. Πάγκαλος θα προσπαθήσει να δικαιολογήσει τις καθυστερήσεις και τις αλλαγές στο σχέδιο, κάνοντας λόγο για διαφωνίες σε ζητήματα αρχών και φιλοσοφίας με την Αρχαιολογική Υπηρεσία.

Στη συνεδρίαση του Αυγούστου, το ΚΑΣ ακολούθησε το σκεπτικό της ανάδειξης, πλέον, και ενέκρινε τις μελέτες για τον Κεραμεικό και το Ολυμπιείο με μια σειρά τροποποιήσεων, που κι αυτές αναμένονται να ενταχθούν πρώτα στις μελέτες και μετά να ...τα ξαναπούμε. Μάλιστα, η πεζοδρόμηση της Δ. Αρεοπαγίτου και η προέκτασή της στην Απ. Παύλου παύει πια να αποτελεί «κορμό» της ενοποίησης, με το ΚΑΣ να εκτιμά ότι «δεν επιτρέπεται να υποστηρίζεται ότι έτσι επιτυγχάνεται η ενοποίηση ή ότι αποτελεί τη ραχοκοκαλιά της»...

Αυτή τη στιγμή, τα πράγματα εξακολουθούν να είναι στάσιμα. Οι αρχαιολογικοί χώροι βρίσκονται στο στάδιο του ...«καθαρισμού », για να είναι έτοιμοι, όταν και αν έρθει η σειρά τους να «ενοποιηθούν», ενώ η πεζοδρόμηση της Δ. Αρεοπαγίτου συνεχίζεται τμηματικά, με απελπιστικά αργούς ρυθμούς. Οι δε μελέτες, μέσα σε δύο χρόνια, δε θυμίζουν απολύτως τίποτα από τις πρώτες προτάσεις και μόνο κατ' επίφαση θεωρούνται ως συνέχειά τους. Ακόμη και με ανενεργό το σχέδιο της ενοποίησης, θα είναι πραγματικά έκπληξη, αν έχει ολοκληρωθεί η ανάδειξη των αρχαιολογικών χώρων και των μνημείων μέχρι το περίφημο 2004. Το μόνο που εξακολουθεί να κινείται άνετα στην «ενοποίηση» δεν είναι, βέβαια, οι Αθηναίοι, αλλά το χρήμα...

1. Η ιδεολογική ζύμωση της κεντρικής ιδέας αυτού του κομματιού οφείλει πολλά στον Λεων. Αυδή. Γι' αυτό το λόγο, και κατ' εξαίρεση των δημοσιογραφικών κανόνων, ας μου επιτρέψει ο αναγνώστης να το αφιερώσω στη μνήμη του.