«Ελ Γκρέκο, Ταυτότητα και Μεταμόρφωση», είναι ο τίτλος της σημαντικής έκθεσης που φιλοξενείται από τον Οκτώβριο στην Εθνική Πινακοθήκη. Πρόκειται για ένα κορυφαίο εικαστικό γεγονός, μία μοναδική ευκαιρία να γνωρίσει το ελληνικό κοινό και όχι μόνο, αντιπροσωπευτικά δείγματα όλων των φάσεων εξέλιξης του μεγάλου καλλιτέχνη: Από τις απαρχές και τους πρώτους δασκάλους του στον Χάνδακα της Κρήτης, μέχρι τα τελευταία μισοτελειωμένα έργα του στο Τολέδο της Ισπανίας, με ενδιάμεσο σταθμό την ιταλική περίοδο του Θεοτοκόπουλου. Τα 63 έργα που εκτίθενται προέρχονται, τόσο από τις τρεις οργανώτριες χώρες (Ισπανία, Ιταλία, Ελλάδα), όσο και από μουσεία και ιδιωτικές συλλογές της Ευρώπης και της Αμερικής. Μετά από πιέσεις και διαμαρτυρίες και αφού ο δανεισμός του έργου εγκρίθηκε μόνο για λίγες μέρες στη Μαδρίτη, η εκκλησία της Σύρου δέχτηκε να στείλει την «Κοίμηση της Θεοτόκου» από την Ερμούπολη για μια εβδομάδα στην Αθήνα.

Για την ξεχωριστή αυτή έκθεση, μας μιλά ο καθηγητής της Ιστορίας της Τέχνης στο Πανεπιστήμιο Κρήτης, υπεύθυνος του Κέντρου Δομήνικος Θεοτοκόπουλος του Ινστιτούτου Μεσογειακών Σπουδών και επιμελητής της παρουσίασης στην Αθήνα, Νίκος Χατζηνικολάου.

- Δεν είναι η πρώτη φορά, που το ελληνικό κοινό έχει τη δυνατότητα να γνωρίσει τη δημιουργία του Γκρέκο. Ποια η ιδιαιτερότητα αυτής της έκθεσης, σε σχέση με προηγούμενες παρουσιάσεις έργων του στη χώρα μας;

«Η έκθεση οργανώθηκε με βάση μιαν αρχική ισπανοελληνική συμφωνία. Στη συνέχεια, προσχώρησε και η Ιταλία. Τη γενική ευθύνη είχε ο Ισπανός ιστορικός της Τέχνης, Χοσέ Αλβαρεθ Λοπέρα, καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Κομπλουτένσε της Μαδρίτης. Για πρώτη φορά, εκτός Ελλάδας, αναγνωρίζεται ότι η κρητική περίοδος του καλλιτέχνη δεν μπορεί να απουσιάζει από μια προσπάθεια παρουσίασης του έργου του. Γίνεται αποδεκτή η άποψη ότι το έργο του Θεοτοκόπουλου, για να γίνει κατανοητό, πρέπει να αντιμετωπιστεί ως σύνολο και επομένως να συμπεριληφθεί και η κρητική περίοδος. Αυτό είναι το καινούριο. Ως προς τη σύλληψή της, δε διαφέρει καθόλου από την έκθεση που έγινε το 1990 στο Ηράκλειο της Κρήτης. Ο αριθμός των παρουσιαζόμενων έργων, όμως, είναι σχεδόν ο διπλάσιος και η ποιότητα των περισσοτέρων, εξαιρετική. Αυτό οφείλεται στην τριμερή συμφωνία. Μόνοι μας δε θα μπορούσαμε να τα φέρναμε. Χάρη στη συμβολή του υπουργείου Πολιτισμού της Ισπανίας, και δύο μεγάλων ισπανικών μουσείων (Πράδο, Τίσεν) και των διευθυντών τους, μπόρεσαν να καμφθούν σημαντικές δυσκολίες».

- Ποια θεωρείτε ξεχωριστά έργα στην έκθεση;

«Ξεχωριστά, για ιστορικούς λόγους, είναι σίγουρα τα έργα που δείχνουν το σταθερό πέρασμα από τη μεταβυζαντινή ζωγραφική στη δυτική. Εδώ θα μπορούσαμε να αναφέρουμε τα έργα: "Ο Ευαγγελιστής Λουκάς ζωγραφίζει τη Βρεφοκρατούσα Παναγία" του Μουσείου Μπενάκη, τον "Μυστικό Δείπνο" (Μπολόνια, Εθνική Πινακοθήκη) μέχρι τον πίνακα της Εθνικής Πινακοθήκης της Πάρμας "Η Ιαση του Τυφλού", συμπεριλαμβανομένου και του αριστουργηματικού "Προσκυνήματος των ποιμένων" της Δανίας. Επίσης, παρουσιάζονται έργα ενδιαφέροντα, όπως είναι το αντίγραφο της κάτω ζώνης του πίνακα "Η ταφή του κόμη Οργκάθ", που βρίσκεται στην εκκλησία του Σάντο Τομέ στο Τολέδο και δεν έχει μετακινηθεί ποτέ από τη θέση του τα νεότερα χρόνια. Δεν πήγε καν στη Μαδρίτη που απέχει μόλις 60 χιλιόμετρα. Με το αντίγραφο δίνεται μια ιδέα της κάτω ζώνης, και γι' αυτό κρίναμε ότι είναι χρήσιμο να το εκθέσουμε».

«Στον επάνω όροφο, "Η προσκύνηση του ονόματος του Ιησού" (μια αλληγορία της Ιεράς Συμμαχίας κατά των Τούρκων, που οδήγησε στη ναυμαχία της Ναυπάκτου), είναι ένα έργο πολύ σημαντικό και φρεσκοσυντηρημένο, με υπέροχα χρώματα. Δίπλα του είναι "Το όραμα του Αγίου Λαυρεντίου" (Μονφόρτε ντε Λέμος)».

«Κάτω κορυφαία είναι τα τρία έργα, που φέραμε με πρωτοβουλία δική μας. Τα δύο είναι από την Αμερική και το τρίτο από το Βουκουρέστι. "Η επίσκεψη της Παναγίας" (Νταμπάρντον Οουκς, Ουάσιγκτον) και η "Πέμπτη σφραγίδα της Αποκάλυψης" (Μητροπολιτικό Μουσείο, Ν. Υόρκη), ήρθαν μετά από επίμονες διαπραγματεύσεις. Εφόσον υπάρχει μια συνεχής σχέση με την Αμερική σε δανεισμούς και δανείζουμε έργα βυζαντινά, αρχαία κλπ. είναι κάπου παράλογο να μην έχουμε και ένα αντάλλαγμα υψηλής ποιότητας. Ο τρίτος δανεισμός είναι "Η Μνηστεία της Παναγίας" από το Βουκουρέστι. Με τα έργα αυτά, άλλαξε ο χαρακτήρας της έκθεσης. Ολα ζωγραφίστηκαν λίγο πριν το θάνατο του καλλιτέχνη και ποτέ δεν είχαν εκτεθεί μαζί. Από τα εντός προγράμματος αξίζει να αναφέρουμε την " Πεντηκοστή" (Μουσείο του Πράδο), η οποία και αυτή συντηρήθηκε πρόσφατα. Είναι ένα αριστούργημα ζωγραφισμένο γύρω στα 1600. Δηλαδή ο ώριμος Θεοτοκόπουλος, μια πολύ καλή στιγμή του, όπου φαίνονται όλες οι ιδιομορφίες του ως προς το χρώμα και τη σύνθεση».

-Η καταγωγή του Γκρέκο εγγυάται την επιτυχία της έκθεσης ως προς τη μεγάλη προσέλευση του κοινού;

«Νομίζω ότι εάν ο καλλιτέχνης αυτός δεν ήταν ελληνικής καταγωγής, θα υπήρχε, δυστυχώς, λιγότερο ενδιαφέρον για την τέχνη του. Είναι καθοριστική, κατά κάποιο τρόπο, αυτή η ταύτιση με την εθνικότητα του καλλιτέχνη».

- Δεν έχει προβληθεί υπερβολικά η εθνικότητα του Γκρέκο;

«Συμφωνώ. Πιστεύω ότι πρέπει να διαπαιδαγωγηθεί ο κόσμος να έχει μια γενικότερη σχέση με την τέχνη. Δεν είναι δυνατόν να βλέπουμε μόνο έργα καλλιτεχνών ελληνικής καταγωγής. Είναι φυσικό και νόμιμο να έχουμε ένα ιδιαίτερο ενδιαφέρον γι' αυτό που είμαστε εμείς. Αλλά εάν εξαντλούμαστε εκεί, αυτό είναι πολύ κακό σημάδι».

- Η διοργάνωση μεγάλων θεματικών ή μονογραφικών εκθέσεων, πιστεύετε ότι πρέπει να αποτελέσει βασικό εκθεσιακό στόχο των κρατικών Ιδρυμάτων μας;

«Νομίζω ότι αυτή η προσπάθεια πρέπει να γίνει. Βέβαια, μία μεγάλη έκθεση μονογραφική, ενός καλλιτέχνη του βεληνεκούς του Γκρέκο, δεν μπορεί εύκολα να γίνει μόνο από εμάς. Μην ξεχνάτε ότι η τωρινή έκθεση είναι μια τριμερής συνεργασία. Θα μπορούσαμε όμως να δανειστούμε, με πρωτοβουλία δική μας, 50 - 60 σημαντικά έργα από πολλά μουσεία στον κόσμο και να παρουσιάσουμε μια τεχνοτροπία, για παράδειγμα το Μπαρόκ ή την τέχνη μιας περιοχής. Για παράδειγμα, αναφέρω τη Βενετσιάνικη ζωγραφική. Κάτι τέτοιο μπορεί να γίνει. Νομίζω ότι η εικαστική παιδεία, για την οποία τόσο συχνά μιλάμε, έχει ανάγκη από μια τέτοια διάσταση».

- Ως προς την προσέλευση κοινού, η έκθεση «Ταυτότητα και Μεταμόρφωση» έχει σημειώσει τεράστια επιτυχία. Ενα βασικό θέμα, όμως, είναι και το τι αποκομίζει ο κόσμος που την επισκέπτεται.

«Θέτετε το πρόβλημα της "διδακτικής" έκθεσης, γιατί, κατά τα άλλα, προετοιμασία γίνεται με το να υπάρχουν αυτές οι εκθέσεις. Εγώ είμαι της σχολής της διδακτικής έκθεσης. Χωρίς να γίνεται κανείς κουραστικός, αυτό προσπάθησα να κάνω και τώρα, με τα επεξηγηματικά κειμενάκια στις αίθουσες, αλλά και στον ημιώροφο, όπου δίνονται πληροφορίες για τον καλλιτέχνη και κάποια έργα της έκθεσης. Βέβαια, ο χώρος της Πινακοθήκης λειτούργησε, ως ένα σημείο, δεσμευτικά. Οι πληροφορίες για το ζωγράφο μπήκαν αναγκαστικά στο μέσο των εκθεσιακών χώρων και όχι στην αρχή. Επάνω, πιστεύω τώρα, ότι θα μπορούσαν να είχαν μπει ένα - δυο ακόμη επεξηγηματικά κείμενα. Οχι πολυλογίες, γιατί δε χρειάζονται, αλλά λίγα ακόμη πληροφοριακά στοιχεία».

- Θα θέλατε να αναφερθείτε στη μοναδικότητα του Γκρέκο; Υπήρξε εκφραστής της εποχής του;

«Ο Γκρέκο παίρνει πολλά στοιχεία από την Ιταλία: Το μανιερισμό από την Πάρμα, τη Φλωρεντία και τη Ρώμη, το χρώμα από τους Βενετσιάνους. Εχει, όμως, αρχικά διαμορφωθεί σε μιαν άλλη παράδοση. Στην Ισπανία αυτά όλα τα ενώνει με τρόπο τελείως προσωπικό, λαβαίνοντας υπόψη και τα αιτήματα και τις προσδοκίες της πελατείας του στο Τολέδο. Ο ζωγράφος θέτει τα στοιχεία της ιδιόρρυθμης τέχνης του στην υπηρεσία των θρησκευτικών ταγμάτων και εκείνων που προσπαθούν, υπό την πίεση του Προτεσταντισμού, να δώσουν μια νέα πνοή στην καθολική εκκλησία».

«Η επιστήμη δεν μπορεί να προχωρήσει χωρίς συγκεκριμένες αναλύσεις και την εμβάθυνση σε ειδικά θέματα. Αλλά η επιστήμη δεν υπάρχει, αν πάψει να βλέπει τα μεγάλα σύνολα και να αντιμετωπίζει τα μεγάλα προβλήματα, κάνοντας χρήση των πληροφοριών που έχουν συσσωρευτεί. Αυτό που είναι τώρα απαραίτητο, είναι να κάνουμε μια προσπάθεια να δούμε συνολικά την τέχνη του Γκρέκο: Πού εντάσσεται, ποια ιδανικά εκφράζει και σε ποιους ανήκουν κοινωνικά».