Καθώς το αεροπλάνο πλησιάζει την Αλεξάνδρεια βλέπεις το Νείλο κάτω να ασημίζει, να κυλάει πάνω σε πράσινα λιβάδια, να σχηματίζει λιμνούλες... Στις όχθες του φυτρώνουν αιώνες τώρα το βαμβάκι, το ρύζι, το αραποσίτι, οι καλαμιές, οι μπανανιές, αλλά και ένας παμπάλαιος πολιτισμός. Καθώς κατεβαίνουμε προς την πόλη της Κλεοπάτρας, θυμούμαστε τους στίχους "Στου κάμπου την απλοχωριά/ λασπόχτιστα μαύρα χωριά... Αρρώστια θλίψη, πείνα... / αλύγιστη πώς κουβαλά με το κεφάλι της ψηλά/ τη στάμνα η Αραπίνα!".

Η σημερινή μεγαλούπολη που ίδρυσε ο Αλέξανδρος είναι μια πόλη με πολλαπλά στρώματα και πολλά πρόσωπα. Ενα από αυτά, το πρόσωπο της Αιγύπτιας. Οι περισσότερες γυναίκες, ακόμα και οι νεαρές, ακόμα και αυτές που φορούν μπλου τζιν, έχουνε σκεπασμένο το κεφάλι τους με την παραδοσιακή μαντίλα. Λίγες όσες ντυμένες στα μαύρα από πάνω μέχρι κάτω, καλύπτουν το πρόσωπο έτσι που φαίνονται μόνο τα μάτια τους! Μειοψηφία ωστόσο είναι αυτές που ντυμένες ευρωπαϊκά έχουν άσκεπο το κεφάλι...

Τις βλέπεις με μαντίλα ή χωρίς μαντίλα να διασχίζουν την πόλη, να κάθονται με τις - πολυμελείς συνήθως - οικογένειές τους κάτω από τα φλογόδεντρα με τα κόκκινα σαν φωτιά λουλούδια, στους δημόσιους κήπους, ή να κοιτάζουν - ντροπαλά κατά κανόνα - το αγόρι τους καθισμένες σε κάποιο παγκάκι ή σ' ένα ζαχαροπλαστείο...

Στην ακροθαλασσιά του Αμπουκίρ, κοντά στο ελληνικό ψαράδικο εστιατόριο "Ζεφύριο", προσέξαμε με κατάπληξη κοπέλες να κάνουν μπάνιο ντυμένες με πουκάμισο... Ολες οι πλαζ, γύρω γύρω από την Αλεξάνδρεια είναι κατάμεστες (η λέξη είναι μάλλον μετριοπαθής, γιατί πουθενά αλλού δεν έχουμε δει τόσο "πυκνοκατοικημένες" παραλίες - τόσο που ο ένας λουόμενος ν' ακουμπάει τον άλλο!).

Το καλοκαίρι η ζέστη είναι έντονη και προκαλεί μια ράθυμη διάθεση. Ωστόσο, στην παραλία και ιδιαίτερα στο Ραμλί, μια κεντρική αφετηρία τραμ, που ήταν παλιά η καρδιά της Αλεξάνδρειας, η κίνηση είναι αδιάκοπη: Πλανόδιοι μικροπωλητές με ή χωρίς καροτσάκια, πουλάνε από πασατέμπο μέχρι γυναικεία μαντίλια και πουκάμισα, στάμνες, παιχνίδια... Μαγαζάκια με ασημικά, μπαχαρικά, σκαραβαίους, χένα, κασέτες με λαϊκά τραγούδια της Αιγύπτου, δερμάτινα από δέρμα φιδιού ή κροκοδείλου. Τσάντες, παπούτσια...

Μέσα στα στενά, μπακαλικάκια με αποξηραμένα λουλούδια και φούλια (το παραδοσιακό φαγητό των Αιγυπτίων). Καταστήματα με βαμβακερά (πασίγνωστη η ποιότητα του αιγυπτιακού βαμβακιού), καφεκοπτεία, χαλιά, παπύρους ζωγραφισμένους...

Στην πλατεία με το άγαλμα του Μοχάμεντ Αλι, υπαίθριες αγορές, και η περίφημη οδός Γαλλίας με πλήθος μαγαζάκια που πουλάνε χρυσαφικά...

Η κυκλοφορία των τροχοφόρων είναι πολύ πυκνή σ' αυτή την πόλη, όπου ο πληθυσμός αυξάνεται συνεχώς. Κορναρίσματα και δίπλα, οι άμαξες με τ' άλογα να κάνουν ακροβατικές κινήσεις για να μη συγκρουστούν...

Αν την ημέρα οι δρόμοι της Αλεξάνδρειας είναι γεμάτοι κίνηση, όταν έρχεται η νύχτα η ζωντάνια αυξάνεται τόσο που προκαλεί κατάπληξη: Ολόκληρες οικογένειες βγαίνουν να κάνουν τον περίπατό τους, παιδιά σκαρφαλώνουν στα αγάλματα της παραλίας και από το πέλαγος έρχεται μια δροσερή αύρα. Αναρωτιέται κανείς πότε κοιμούνται όλοι αυτοί οι βιοπαλαιστές που βλέπει στους δρόμους με τα κουτσούβελά τους... Τα μαγαζιά παραμένουν ανοιχτά τουλάχιστον μέχρι τη 1 μετά τα μεσάνυχτα, οι υπαίθριες αγορές είναι γεμάτες κόσμο, κότες και πάπιες ξαγρυπνούν κάτω από το ηλεκτρικό φως... Στους δρόμους οι άνθρωποι δροσίζονται με χυμούς από ζαχαροκάλαμο, μάγκο, πορτοκάλι.

Το φαγητό στην Αλεξάνδρεια είναι πολύ φτηνό για τους τουρίστες σε σύγκριση με τα ευρωπαϊκά δεδομένα. Ωστόσο, το αγοράκι με το μελαψό συμπαθητικό πρόσωπο δε χορταίνει με το να ζητάει φιλοδώρημα από τους πελάτες του ζαχαροπλαστείου. Ερχεται και ξανάρχεται.

Σ' ένα στενό βλέπουμε ένα θέατρο κατάμεστο. Οχι, δεν έχει παράσταση απ' αυτές που ξέρουμε: Εδώ γιορτάζουν κατά το αιγυπτιακό συνήθειο ένα γάμο: Η νύφη και ο γαμπρός - αυτός μεγαλύτερος, εκείνη μικρούλα - είναι στημένοι στην εξέδρα ανάμεσα σε παιδάκια και συγγενείς, κυρίως γυναίκες. Η αίθουσα είναι γεμάτη με οικογένειες. Ολοι φαίνονται ενθουσιασμένοι, τα όργανα παίζουν και μια γεροδεμένη ωραία γυναίκα χορεύει με τέχνη τον πανάρχαιο χορό της κοιλιάς.

Στο τεύχος 9/2/1946 του περιοδικού "Ελλην" διαβάζουμε ένα προφητικό κείμενο της πρώτης συζύγου του Αγγελου Σικελιανού, Εύας Σικελιανού, γνωστής για τις προοδευτικές της ιδέες, αλλά και για την καθοριστική συμμετοχή της στις δελφικές γιορτές και για την αγάπη της στην Ελλάδα. Τίτλος του άρθρου "Η Αβυσσος".

Στην αρχή του κειμένου επικρίνει την εξωτερική πολιτική της Αμερικής γιατί παντού, όπου ασκήθηκε η αμερικανική επιρροή ή οι αμερικανικές δυνάμεις πάτησαν το πόδι τους μετά την ήττα της Γερμανίας και της Ιαπωνίας, εφαρμόστηκε η ίδια πολιτική: υποστήριξη όλων εκείνων που συνεργάστηκαν με τον εχθρό και τιμωρία εκείνων που αντιστάθηκαν σ' αυτόν.

"Ξέρουμε, γράφει, τώρα, πως σύντομα θα ξυπνήσουμε και θα βρεθούμε στο χείλος της Αβύσσου. Τα γεγονότα τα έχουμε μπροστά μας. Η Αμερική είναι ο κυριότερος πρωταγωνιστής στο παιχνίδι του Ιμπεριαλισμού, στον οποίον μερικά ισχυρά έθνη προσπαθούν να επιτύχουν την καταστροφή άλλων εθνών αλλ' όπου παρ' όλ' αυτά συσσωματούνται τα μεγάλα για να εξουθενώσουν τους υπό εκμετάλλευση λαούς του κόσμου, να τσακίσουν τη θέλησή τους και να τους κρατούν σε υποταγή, έτσι που να επωφελούνται μόνον οι κεντρικοί παίχτες στο παιχνίδι. Αυτή είναι η σκηνή. Αλλ' όπως ο ιστός της αράχνης έχει το τρωτό του σημείο, το οποίο όταν το αγγίξει κανείς κάνει όλο τον ιστό να τρέμει, έτσι και το αίσχος του ιμπεριαλισμού έχει το δηλητηριώδες του κέντρο, το οποίο εάν καταστραφεί, θα κάμει να σειστεί όλο το ιμπεριαλιστικό οικοδόμημα. Αυτό το κέντρο είναι η Ελλάδα".

Και συνεχίζει: "Σήμερα η Αγγλία χρησιμοποιεί την Ελλάδα σαν σημείο προστριβών στα Βαλκάνια χωρίς να γνοιάζεται για τα αληθινά συμφέροντα του λαού. Μιλάει για παραχώρηση της Δωδεκανήσου στην Τουρκία και διατήρηση υπό το ζυγό της Κύπρου. Η τύχη αυτών των ελληνικών τμημάτων συζητείται σαν να επιτρέπονταν συζήτηση ύστερα από τόσα που έκανε η Ελλάδα για την Αγγλία και τον κόσμο ολόκληρο. Το γεγονός ότι επιχειρείται η συντριβή ενός γενναίου συμμάχου, δείχνει πως το ελληνικό πνεύμα είναι πραγματικά το νευραλγικό σημείο για τον ιμπεριαλισμό... Για τους Αμερικανούς και τις Αμερικανίδες που γνωρίζουν πως βρισκόμαστε στο χείλος της αβύσσου, ο δρόμος που πρέπει ν' ακολουθήσουν είναι σαφής. Πρέπει να ενεργήσουν γοργά και έντονα για να λευτερωθεί η Ελλάδα... Το πρώτο μας καθήκον είναι να σώσουμε το λαό που πρώτος δημιούργησε τη δημοκρατία και που ωρίμασε σ' αυτή την αντίληψη ζωής μέσα σε τρεις χιλιάδες χρόνια"...

Το κείμενο αυτό αναδημοσιεύτηκε στον "Ελληνα" μεταφρασμένο, από το "Δελτίο" του Ελληνο - αμερικανικού Συμβουλίου (Δεκέμβρης του 1945).

Πόσο, δυστυχώς, επίκαιρο είναι σήμερα, ενώ έχει περάσει πάνω από μισός αιώνας! Αντικαταστήστε την "Αγγλία" με τις "ΗΠΑ", που και τώρα εφαρμόζουν το "διαίρει και βασίλευε" στα Βαλκάνια... Ας θυμηθούμε τον πρόσφατο πόλεμο στη Γιουγκοσλαβία, τη στάση της Αμερικής σ' ότι αφορά την Κύπρο και το μοίρασμα του Αιγαίου... Πόσες, αλίμονο, ομοιότητες...

Παράδεισος για τον ερευνητή το "Μουσείο Μιχαηλίδη" ο "Ελληνας", από τα πιο προοδευτικά έντυπα, ζωντανεύει μια ολόκληρη εποχή:

"Κόλαση" επιγράφεται το ποίημα της Ευγενίας Παλαιολόγου (μετέπειτα Πετρώνδα) που δημοσιεύεται στον "Ελληνα" τον Ιούλιο του 1942 και απηχεί τις ανησυχίες των προοδευτικών διανοουμένων της Αιγύπτου:

"Χαράς δεν είδαμε το χάδι/ άνυδρη κόλαση η ζωή... / Ανθρωποι αχνοί, χλωμά παιδάκια, / του πόνου γύρω μου η γκριμάτσα/ Βαριά του Σισύφου την πέτρα/ στ' αδύναμα κρατάμε μπράτσα/ Κούρσεψαν ποιοι της ζωής τα δώρα; / Του Τάνταλου μας μένει η μοίρα/ κλειστή του παραδείσου η θύρα/ για μας, κατάκλειστη στη γη... / Κλεφτά, κρυφά και φοβισμένα/ με πρωτογνώριστη λαχτάρα/ πήραμε αυτό που μας ανήκει. / Ανάθεμα, ντροπή, κατάρα/ μόλειψε της αγάπης τ' ώριο/ τ' ωρίσματα. Τώρα δε μένει/ παρά η εκδίκηση θαμμένη/ μέσα σε χόβολη καυτή!".

Σε μια πυροσβεστική υπηρεσία, στο κέντρο της πόλης, παλιές φωτογραφίες του Νάσερ, λίγο πιο πέρα μπαίνοντας στα στενά χάνεσαι. Οι γειτονιές, πολύ κοντά στις λεωφόρους είναι πραγματικοί λαβύρινθοι. Φτωχομαχαλάδες, όπου οι χαμοκέλες εναλλάσσονται με παμπάλαιες σαθρές πολυκατοικίες - που αν γίνει σεισμός σου φαίνεται ότι θα γκρεμιστούν με μιας. Καφενεία με τους άντρες να καπνίζουν ναργιλέ και να σε καλούν φιλόξενα να μοιραστείς μαζί τους ψητό καλαμπόκι. Μικρές λιλιπούτειες πλατείες, υποτυπώδη κρεοπωλεία, όπου οι... κατσίκες περιμένουν απ' έξω, μάλλον να σφαγούν (ή χρησιμεύουν σαν ζωντανοί κράχτες;). Οι δρόμοι - αν αυτοί είναι δρόμοι - γεμάτοι πέτρες, χώματα και σκουπίδια... Πώς να μην καταφύγουν οι άνθρωποι μ' αυτή την ασφυκτική ζέστη στην παραλία;

Την επομένη στο ξενοδοχείο δυο συμπατριώτες θα μας πληροφορήσουν ότι στο Ασουάν, στην "κοιλάδα των Βασιλέων" όπου είχαν πάει, η θερμοκρασία ήταν πενήντα βαθμοί. Και θα δείξουν να απορούν με τη φτώχεια που έβλεπαν καθώς διέπλεαν με τουριστικό ποταμόπλοιο τις όχθες του Νείλου. Ιδιαίτερη εντύπωση τους έκαναν τα υποσιτισμένα παιδάκια...

"Η χώρα μας είναι πλούσια, θα μας πει ένας νέος Αιγύπτιος, μπορεί να θρέψει όλους τους κατοίκους της... Ομως η ψαλίδα είναι μεγάλη ανάμεσα στους πλούσιους και τους φτωχούς, που είναι οι περισσότεροι" (Το είδαμε με τα μάτια μας στο Αμπουκίρ σ' ένα καθαρά τριτοκοσμικό σκηνικό).

Τα πλούτη δεν πηγαίνουν στο λαό ούτε και σήμερα, που η Αίγυπτος είναι ανεξάρτητη. Η διαφορά είναι ότι στις αρχές του αιώνα, τα πλούτη της λυμαίνονταν όχι μόνο οι ντόπιοι μπέηδες που άφηναν τους φτωχούς αγρότες (φελάχους) να λιμοκτονούν και να πεθαίνουν από τις αρρώστιες, αλλά και οι ξένοι αποικιοκράτες.

Οι Ελληνες βιομήχανοι και έμποροι που εγκαταστάθηκαν εδώ βοήθησαν βέβαια στην "οικονομική ανάπτυξη", βελτιώνοντας και τις ποικιλίες του βαμβακιού που ήταν η μεγαλύτερη πλουτοπαραγωγική πηγή της χώρας, αλλά αυτό δε σημαίνει ότι πολλοί απ' αυτούς δεν εκμεταλλεύτηκαν άγρια τους Αιγύπτιους, που τους είχαν σαν υπηρέτες - αν όχι σαν είλωτες. Και οι κυρίες των εύπορων Ελλήνων; Τι έκαναν; Ασχολούνταν συνήθως με το "θεαθήναι": Τσάγια, δεξιώσεις, τουαλέτες, φαγοπότια, κεντήματα, μαγειρική, ζαχαροπλαστική. Τις βαριές δουλιές τις έκαναν οι "δούλες" και τα "αραπάκια".

Πλάι, ωστόσο, στην εύπορη τάξη των Ελλήνων μεγαλεμπόρων και βιομηχάνων που πλούτιζαν απομυζώντας τον κόπο των Αιγυπτίων - και γίνονταν τιμημένοι "ευεργέτες", υπήρχαν και πολλοί Ελληνες βιοπαλαιστές: Ηταν οι Αιγυπτιώτες εργάτες και εργάτριες, ράφτρες, καθαρίστριες, μικροϋπάλληλοι, πλασιέδες, μικρέμποροι, υπάλληλοι βαμβακομηχανών, τυπογράφοι κ.ά. Αυτοί οι μεροκαματιάρηδες, μαζί με την πλειοψηφία των διανοουμένων Αιγυπτιωτών τάχθηκαν στο πλευρό του αγωνιζόμενου ενάντια στην αποικιοκρατία του αιγυπτιακού λαού και δημιούργησαν στα χρόνια του μεσοπολέμου ένα σημαντικό φιλειρηνικό κίνημα. Είναι χαρακτηριστικό αυτό που μας έλεγε παλιά Αιγυπτιώτισσα, ενταγμένη στο προοδευτικό κίνημα της εποχής: Πήγαιναν στα μαγαζιά και ζητούσαν κομμάτια ύφασμα που τα έραβαν και τα έστελναν στους μαχητές του Δημοκρατικού Στρατού, στην Ισπανία.

Στην Αίγυπτο υπήρχε, όπως πληροφορεί ο Γιώργος Φιλίππου - Πιερίδης στο βιβλίο του "Κι άλλες μνήμες από την Αίγυπτο", (Εκδοση Ενωσης Συντακτών Κύπρου) Ελληνικός Κομμουνιστικός Ομιλος Αλεξάνδρειας από το 1923, ενώ είχε γίνει απεργία τσιγαράδων το 1918 (μαρτυρία Οδυσσέα Καραγιάννη) ένα χρόνο μετά την επανάσταση των μπολσεβίκων στη Ρωσία... Στο ίδιο βιβλίο διαβάζουμε ότι η Ιμπραημία, προάστιο της Αλεξάνδρειας εκείνα τα χρόνια, ήταν ουσιαστικά μια ελληνική κωμόπολη, ενώ στη γραμμή του τραμ που πήγαινε από το κέντρον της Αλεξάνδρειας ως το μακρινό προάστιο Βικτορία με στάσεις σε διάφορες συνοικίες, υπήρχαν εκείνα τα χρόνια τέσσερις στάσεις με ελληνικά ονόματα. Υπήρχε μια σημαντική πνευματική και καλλιτεχνική κίνηση, η καλλιέργεια των Γραμμάτων και των Τεχνών ανέδειξε σημαντικές προσωπικότητες - άντρες και γυναίκες. Γύρω στο 1930, υπήρχαν στην Αίγυπτο 84 ελληνικά σχολεία όλων των βαθμίδων με δεκαπεντέμισι περίπου χιλιάδες μαθητές και μαθήτριες. Κυκλοφορούσαν γύρω στις πεντακόσιες ελληνικές εφημερίδες και περιοδικά στα χρόνια της ακμής και ο αριθμός των ελληνικών βιβλίων που εκδόθηκαν στην Αίγυπτο ήταν σχεδόν τέσσερις χιλιάδες τίτλοι.

Τα κτίρια της κοινότητας υπάρχουν πάντα κοντά στις γραμμές του τραμ και λειτουργούν. Αλλά οι Ελληνες της Αλεξάνδρειας διαρκώς μειώνονται - έχουν μείνει γύρω στους πεντακόσιους από τους εκατόν πενήντα χιλιάδες που ζούσαν προπολεμικά εδώ.

Στα ελληνικά εκπαιδευτήρια στεγάζεται σήμερα το προξενείο μας, ενώ εκεί κοντά τα δυο ελληνικά νεκροταφεία με θαυμάσια γλυπτά μνημεία είναι παραμελημένα. Τα νεκροταφεία πεθαίνουν κι αυτά κάποτε... Μόνο παλιά ζαχαροπλαστεία, όπως το "Ντελίς", εμπορικά και εστιατόρια, όπως το "Σάντα Λουτσία" διατηρούν την ελληνική ανάμνηση...

Μέσα στο κτίριο του προξενείου και η βιβλιοθήκη - Μουσείο Ευγένιου Μιχαηλίδη, με τη βοήθεια του ακούραστου επιμελητή της Αλέκου Βλάχου θα ανακαλύψουμε εδώ ανεκτίμητους πνευματικούς θησαυρούς της νεότερης ιστορίας μας, αλλά και της λογοτεχνίας μας: Περιοδικά, εφημερίδες, λευκώματα, βιβλία, αρχεία, σκίτσα, μιλάνε για μια εποχή που πέρασε οριστικά αλλά τα διδάγματά της παραμένουν ζωντανά.

Εντονη η ανάμνηση του Κωστή Μοσκώφ και του έργου που είχε επιτελέσει στο μουσείο Καβάφη (στην οδό Λέπσιους ή Σαρμ Ελ Σαϊχ). Οι σπόροι που έριξε οδήγησαν πρόσφατα στη δημιουργία "ομίλου φίλων του μουσείου Καβάφη". Στο ίδιο μουσείο, όπου βλέπουμε το γραφείο, την κρεβατοκάμαρα και διάφορα αντικείμενα και πορτρέτα του ποιητή, υπάρχει μια αίθουσα Στρατή Τσίρκα.

Στον συγγραφέα των "Ακυβέρνητων πολιτειών" ήταν αφιερωμένη και η πολύ ενδιαφέρουσα εκδήλωση που οργάνωσε εδώ, σε συνεργασία με την ελληνική κοινότητα, ο καθηγητής του Αριστοτέλειου Πανεπιστημίου Π. Γουνελάς, μαζί με νέους πανεπιστημιακούς που έκαναν ο καθένας τη δική του ανάλυση για το έργο του Τσίρκα.

Στην αίθουσα "Στρατή Τσίρκα" μια έκπληξη: Κρεμασμένη σε κορνίζα μια δακτυλογραφημένη έκκληση της "Αιγυπτιακής συσπείρωσης για την Ειρήνη". Ημερομηνία: Χριστούγεννα 1936.

Διαβάζουμε:

"Γονείς,

Φυσικό ένστικτο του πολέμου που σπρώχνει τους ανθρώπους να αλληλοσφάζονται σαν άγρια θηρία δεν υπάρχει. Μια συνεχής προπαγάνδα που ασκείται πάνω στον άνθρωπο από τα παιδικά του χρόνια, του εμφυτεύει στο μυαλό του την ιδέα του πολέμου. Ο κινηματογράφος, τα παραμύθια, οι εικονογραφημένες εκδόσεις κλπ., μιλάν στα παιδιά τη γλώσσα του ψεύδους και τα συνηθίζουν σιγά - σιγά στην ιδέα ότι ο πόλεμος είναι "φυσικός και αναγκαίος". Ακόμα και τα παιχνίδια που αγγίζουν την ευαίσθητη και αθώα ψυχή του βρέφους αποτελούν αρχή μιας αγωγής.

Γονείς, που δε θέλετε να δείτε τα παιδιά σας να τα κομματιάζουν οι βόμβες και να τα πνίγουν τα ασφυξιογόνα. Αγοράζοντας παιχνίδια μη ξεχνάτε πως αυτά θα έχουν τεράστια επίδραση και η εικόνα τους θα αφήσει βαθιά ίχνη στην ψυχή των παιδιών.

ΓΟΝΕΙΣ, Αν αγαπάτε τα παιδιά σας μην τους δίνετε παιχνίδια που έχουν σχέση με τον πόλεμο και τη στρατιωτική ζωή.

ΓΟΝΕΙΣ

ΤΟ ΠΙΟ ΩΡΑΙΟ ΔΩΡΟ

ΕΙΝΑΙ Η ΕΙΡΗΝΗ.

Διαπαιδαγωγήστε τα παιδιά σας στο πνεύμα της αγάπης, της αδελφοσύνης και της Ειρήνης".

Πού να 'ξεραν οι συντάκτες - τριες της έκκλησης ότι μετά από λίγο καιρό θα 'ρχιζε ο Δεύτερος Παγκόσμιος Πόλεμος, που τόσα στοίχισε στην ανθρωπότητα!

Μέσα στο μουσείο, μια αίθουσα γεμάτη από βιβλία - μελέτες για τον Καβάφη. Πλήθος εκδόσεις ελληνικές και ξένες για το έργο του. Ξεφυλλίζοντάς τις, σταματάμε σε ένα άγνωστο στους πολλούς ποίημα του Αλεξανδρινού ποιητή. Το βρήκαμε στην πολύ ενδιαφέρουσα μελέτη του Θάνου Κωνσταντινίδη "Χρονολογημένοι τίτλοι ποιημάτων του Κ.Π. Καβάφη" (εκδόσεις "Νεφέλη").

Το ποίημα αυτό είναι μια εξαίρεση στο σύνολο της καβαφικής ποιητικής δημιουργίας, γιατί σε αντίθεση με τα άλλα που αναφέρονται στο παρελθόν της ελληνιστικής κυρίως εποχής, οι στίχοι του είναι εμπνευσμένοι από ένα πραγματικό δραματικό γεγονός που είχε βιώσει ο ποιητής: Μια πράξη απάνθρωπη αποικιοκρατικής βίας που συγκλόνισε τον Καβάφη. Και ο Θ. Κωνσταντινίδης επισημαίνει:

"Ενώ παράλληλα ο λεπτομερέστατος χρονολογικός προσδιορισμός με αναγραφή στον τίτλο και της ώρας του αποτρόπαιου συμβάντος, βεβαιώνει την επιθυμία του ποιητή να μην υπάρξει η παραμικρή αμφισβήτηση για το θέμα του ποιήματος. Πρόκειται για το μοναδικό από την άποψη αυτή στο έργο του Αλεξανδρινού ποίημα:

Τίτλος του: 27 Ιουνίου 1909, 2 μ.μ.

Σαν τόφεραν οι Χριστιανοί να το κρεμάσουν/ το δεκαεφτά χρόνων αθώο παιδί, / η μάνα του που στην κρεμάλα εκεί κοντά/ σέρνονταν και χτυπιούνταν μες στα χώματα/ κάτω απ' τον μεσημεριανό, τον άγριον ήλιο/ πότε ούρλιαζε, και κραύγαζε σα λύκος, σα θηρίο/ και πότε εξαντλημένη η μάρτυσσα μοιρολογούσε/ "Δεκαεφτά χρόνια μονάχα με τάζησες παιδί μου" /

Κι όταν το ανέβασαν τη σκάλα της κρεμάλας/ κ' επέρασαν το σκοινί και τόπνιξαν/ τα δεκαεφτά χρονώ αθώο παιδί/ κ' ελεεινά κρεμνιούνταν στο κενόν/ με τους σπασμούς της μαύρης του αγωνίας/ το εφηβικόν ωραίον καμωμένο σώμα, / η μάνα η μάρτυσσα κυλιούντανε στα χώματα/ και δε μοιρολογούσε πια για χρόνια τώρα. / "Δεκαεφτά μέρες μονάχα", μοιρολογούσε, / "δεκαεφτά μέρες μονάχα σε χάρηκα παιδί μου"".

... Μια "Παναγιά Φελάχα" θα έλεγε κανείς διαβάζοντας αυτούς τους αριστουργηματικούς στίχους.. "Σύλληψη ποιητική, σε επίπεδο αρχαίας τραγωδίας, σχολιάζει ο μελετητής. "Με το παιδί "να κρεμνιέται ελεεινά στο κενόν" και η σπαρασσόμενη μητέρα να μοιρολογά, βραχύνοντας την έννοια του χρόνου από δεκαεφτά χρόνια σε δεκαεφτά μέρες.

Πρόκειται για ένα πραγματικό γεγονός, που συνέβη στο αιγυπτιακό χωριό Ντεν - σουάι. Σημειώνει ο Θ. Κωνσταντινίδης: "Τους κατοίκους του προκαλούν και ταπεινώνουν στις 13 Ιουνίου 1906, με την αποικιοκρατική τους νοοτροπία, πέντε Εγγλέζοι αξιωματικοί, σκοτώνοντας τα περιστέρια των φελάχων, βάζοντας φωτιά σε σπίτια τους και τραυματίζοντας βαριά μια γυναίκα. Οι φελάχοι αμυνόμενοι στην επιδρομή επιτίθενται με πλίνθους και ρόπαλα. Οι Εγγλέζοι πυροβολούν και πληγώνουν τέσσερις άντρες. Οι φελάχοι τους αφοπλίζουν και τους δέρνουν. Οι Εγγλέζοι αποσύρονται. Ενας απ' αυτούς, πληγωμένος με πέτρα στον κρόταφο, διανύει πεζός μέσα στον καύσωνα με 42 βαθμούς μεγάλη απόσταση, παθαίνει ηλίαση και πεθαίνει. Οι Εγγλέζοι ξεχύνονται στο γειτονικό χωριό Σερσένα και σκοτώνουν ένα φελάχο συντρίβοντάς του το κρανίο. Στις 24 Ιουνίου αρχίζει η δίκη των Αιγυπτίων σε έκτακτο στρατοδικείο που συγκροτούν οι Εγγλέζοι, ενώ οι αγχόνες είχαν ήδη στηθεί. Επειτα από παρωδία δίκης, στις 27 Ιουνίου βγαίνει η απόφαση: Τέσσερις Αιγύπτιοι σε θάνατο με απαγχονισμό, δεκαεφτά άλλοι σε βαριές ποινές. Οι θανατοποινίτες μεταφέρονται στο Ντενσουάι και η εκτέλεσή τους γίνεται στον τόπο της συμπλοκής. Ενας απ' αυτούς, ο νεαρός Ιουσέφ Χουσεϊν Σελίμ είναι ο κρεμασμένος του Καβάφη".

Το ποίημα, όπως μας πληροφορεί ο συγγραφέας της μελέτης, γραμμένο τον Ιανουάριο του 1908, παρέμενε άγνωστο μέσα στα ανέκδοτα ποιήματα μέχρι το 1963 που έπειτα από ευγενική παραχώρηση του Γ. Σαββίδη, πρωτοδημοσιεύτηκε από τον Στρατή Τσίρκα στην επιθεώρηση Τέχνης σε αφιέρωμα για τον Καβάφη που έγινε το 1963. Σ' αυτή την ανακοίνωση, ο Τσίρκας παρέθετε πολλά ιστορικά στοιχεία, καρπό επίπονης έρευνας που έκανε ο ίδιος.

Τους αγώνες των φελάχων για μια καλύτερη ζωή, τις βασανισμένες, οργισμένες μορφές και τους ξεσηκωμούς τους θα αποτυπώσει αργότερα στη ζωγραφική και στο χαρακτικό του έργο ένας πολύ σημαντικός, αλλά καθόλου προβεβλημένος Αιγυπτιώτης καλλιτέχνης, ο Γιώργος Δήμου (ο ίδιος θα γίνει αργότερα ο πρώτος γραμματέας της οργάνωσης καλλιτεχνών στην Αθήνα, στη διάρκεια της Κατοχής, και στη συνέχεια θα αγωνιστεί στην Ελεύθερη Ελλάδα).

Καθώς διαβάζαμε το πρώιμο ποίημα της αξέχαστης Ευγενίας Παλαιολόγου - Πετρώνδα στο μουσείο Μιχαηλίδη, δεν μπορούσαμε να μη θυμηθούμε δυο βιβλία της λογοτέχνιδας που διαβάσαμε πρόσφατα. Τα βρήκαμε στο μοναδικό κυπριακό βιβλιοπωλείο που άρχισε να λειτουργεί στην Αθήνα, το ΜΑΜ (οίκος κυπριακών και κυπριολογικών εκδόσεων). Αφιερωμένη στο βιβλίο "προσωπογραφίες" της Αιγυπτιώτισσας συγγραφέα με την κυπριακή καταγωγή, ήταν και εισήγηση του Γιώργου Κιτρομιλήδη στη σχετική ημερίδα για την κυπριακή λογοτεχνία που έγινε στη "στοά Λόγου και Τέχνης". Οι "προσωπογραφίες" εκδόθηκαν το 1998 με χρηματοδότηση του ΑΚΕΛ στα πλαίσια της πολιτιστικής πολιτικής του κόμματος να προβάλει τους πνευματικούς δημιουργούς και το έργο τους. Μικρά ζωντανά κείμενα που παρουσιάζουν χαρισματικές μορφές - κυρίως Αιγυπτιωτών - με τις ανθρώπινες πλευρές τους: Ανάμεσά τους ο Κωνσταντίνος Καβάφης, ο Τίμος Μάλανος, ο Στρατής Τσίρκας, ο Θεοδόσης Πιερίδης, η Αλεξάνδρα Κουτσουμπίδου - Πιερίδου, ο Νίκος Νικολαϊδης, η Ελλη Κυριαζή, ο Γρηγόρης Πετρώνδας, ο Γλαύκος Αλίθερσης κ.ά. Το βιβλίο της ζωντανεύει μια ολόκληρη εποχή που αφορά όχι μόνο το μεσοπόλεμο αλλά και τα χρόνια της Αντίστασης, το κίνημα της Μέσης Ανατολής κ.ά. Θα μεταφέρουμε εδώ μόνο κάποιους στίχους από το ποίημα του Φώτη Αγγουλέ που δημοσιεύεται στο βιβλίο με τίτλο "Μισίρι" (Αίγυπτος). Ο ποιητής αντιπαραβάλει από τη μια τον πλούτο, τη χλιδή, τη σπατάλη, τη σκληρότητα της άρχουσας τάξης και από την άλλη το δούλο, τον καταπιεσμένο λαό.

"... Ω! το Μισίρι... Το Μισίρι/ γλέντια, σπατάλη και κραιπάλη... /

λαέ φτωχέ, λαέ χαμάλη/ λίγο απ' το αίμα σου κι εγώ/ σ' ένα τραπέζι από κρουστάλλι/ Σε φαρφουρένιο ήπια ποτήρι/ περαστικός απ' το Μισίρι".

Με χρηματοδότηση του ΑΚΕΛ έγινε και η έκδοση του αφηγήματος της Πετρώνδα "Οίκος Υψηλής Ραπτικής". Εδώ πρωταγωνίστριες, εκτός από τον αγωνιζόμενο αιγυπτιακό λαό είναι γυναίκες - Αιγύπτιες και Ελληνίδες, Αιγυπτιώτισσες. Ανάμεσά τους η Αζίζα, μια νεαρή φελάχα που έρχεται στην πόλη, εργάζεται και γνωρίζεται με ένα δάσκαλο επαναστάτη που θα γίνει ο σύντροφός της. Μέσα από το βιβλίο, πλάι στους αγώνες και τις μαζικές διαμαρτυρίες των Αιγυπτιών ενάντια στους αποικιοκράτες που τους ρουφάν το αίμα, περιγράφεται η μοίρα της γυναίκας στη χώρα του Νείλου. Μια μοίρα σκλάβας σε μια ζωή μαρτύριο. Η μητέρα της Αζίζας έρχεται στην πόλη να βρει δουλιά μετά το θάνατο του φελάχου άντρα της (που οι εκμεταλλευτές τον άφησαν να πεθάνει άρρωστο και αβοήθητο), για να γλιτώσει τη μικρή κόρη της από το "ταχάρ" τον παραδοσιακό σεξουαλικό ακρωτηριασμό που επιβάλλεται στα κορίτσια. Μιλάει η Φελάχα:

"Στο χωριό μερικά κορίτσια μολύνονται και πεθαίνουν από το "Ταχάρ". Δεν ήθελα αυτό το πετσόκομμα να πάθει το κοριτσάκι μου, η Αζίζα μου... Η παντρεμένη γυναίκα δεν πρέπει να νιώθει ευχαρίστηση με τον άντρα της (εξηγεί στην Ελληνίδα εργοδότριά της γιατί γίνεται η επέμβαση). Ο άντρας μόνο να ευχαριστιέται και να της σπέρνει παιδιά. Η γυναίκα μόνο να κάνει τα γούστα του άντρα, να του χαρίζει απογόνους, να μεγαλώνει το σόι του. Σκλάβα αγορασμένη, η γυναίκα. Πιο φτηνή από μια γαϊδούρα ή από μια γκαμούσα (αγελάδα μαύρη - βουβάλα)".

Βάρβαρα έθιμα υπάρχουν ακόμα, όμως οι νέες Αιγύπτιες δε δέχονται σήμερα αδιαμαρτύρητα τη μοίρα τους. Τουλάχιστον στις πόλεις πολλές είναι αυτές που εργάζονται και στα Πανεπιστήμια πληθαίνουν... Μια καινούρια γενιά γυναικών έρχεται...

Αλίκη ΞΕΝΟΥ - ΒΕΝΑΡΔΟΥ

Χαρακτηριστικός δρόμος στην Αλεξάνδρεια

Χορός της κοιλιάς σε γαμήλια γιορτή που γίνεται σε θέατρο