Τα πρωτότυπα επιστημονικά συμπεράσματα για τη διατήρηση και την αποκατάσταση ταινιών και εγγράφων μετά την έκθεσή τους σε ακραίες περιβαλλοντικές συνθήκες, που προκύπτουν από τη διάσωση των ιστορικών αρχείων του ΚΚΕ, παρουσίασε ο Παναγιώτης Μαυραντώνης, χημικός μηχανικός, υπεύθυνος για τη συντήρηση και αποκατάσταση του Ιστορικού Αρχείου του ΚΚΕ, στο 1ο Διεθνές Συνέδριο για το διεπιστημονικό πολυφασματικό μοντέλο και τη συνεργασία για τη Διατήρηση της Πολιτιστικής Κληρονομιάς, που έγινε στην Αθήνα, στις 10 - 13 Οκτώβρη, στο Ιδρυμα Ευγενίδου.

Διοργανωτές του συνεδρίου ήταν το Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο, το Τεχνικό Επιμελητήριο Ελλάδας, το National Geographic Society και το Παγκόσμιο Ταμείο Μνημείων, σε συνεργασία με διεθνή και ελληνικά επιστημονικά ιδρύματα και φορείς. Επιβλέπων της μελέτης, που αποτελεί συνέχεια της μεταπτυχιακής και μέρος της υπό εκπόνηση διδακτορικής διατριβής του Π. Μαυραντώνη, είναι ο Λουκάς Ζουμπουλάκης, αναπληρωτής καθηγητής του ΕΜΠ.

Για πρώτη φορά παρουσιάστηκαν αποτελέσματα και συμπεράσματα για τη φυσικοχημική πορεία του αρχειακού υλικού του ΚΚΕ που προέκυψαν με ειδικές μεθόδους μικροανάλυσης, ηλεκτρονική μικροσκοπία σάρωσης (SEM), μικροανάλυση (EDS) και περίθλαση ακτίνων Χ (XRD), ενώ ανακοινώθηκε και νέος κύκλος φυσικοχημικών αναλύσεων.

Οι ανακοινώσεις για το Αρχείο του ΚΚΕ που έγιναν στο συνέδριο, αποτελούν οδηγό επιστημονικής έρευνας και αντιμετώπισης παρόμοιων καταστροφών, γι' αυτό προκαλούν έντονο ενδιαφέρον στην επιστημονική κοινότητα.

Οπως ανέφερε ο ομιλητής, το Ιστορικό Αρχείο του ΚΚΕ έχει μεγάλη ιστορική διαδρομή, από τη μέρα ίδρυσης του Κόμματος, το 1918, έως σήμερα. Πρόκειται για ένα από τα σημαντικότερα αρχεία που αφορούν την Ιστορία του εργατικού - λαϊκού κινήματος της Ελλάδας και όχι μόνο, συγκεντρώνει σήμερα πάνω από 40.000.000 αρχειακά τεκμήρια όλων των κατηγοριών, αποτελείται από χαρτώο υλικό (χειρόγραφα και τυπωμένα), αντικείμενα, φωτογραφίες, φιλμ, έργα τέχνης κ.λπ.

«Πολλοί και με πολλές θυσίες φρόντισαν όλα αυτά τα χρόνια για τη διάσωσή του», σημείωσε ο Π. Μαυραντώνης και εξήγησε ότι «οι επιστημονικές ανακοινώσεις αποτελούν ένα μικρό μέρος ενός μεγάλου επιστημονικού έργου (και σε πολλά επίπεδα), μιας ομάδας που επιμελείται από το 1994 τη συντήρηση και αποκατάσταση του Ιστορικού Αρχείου του ΚΚΕ, μετά από μία μεγάλη πλημμύρα. Χιλιάδες άνθρωποι, φορείς, ιδρύματα, επιστήμονες από όλα τα σημεία του κόσμου ενδιαφέρθηκαν, πάλεψαν με τις λάσπες και το χρόνο για να μη χαθεί ούτε μία σελίδα αρχειακού υλικού.

Οι μύκητες αναπτύσσονταν στα βρεγμένα χαρτιά με ταχύτατους ρυθμούς. Το κτίριο της ΚΕ μετατράπηκε σε ένα τεράστιο εργαστήριο καθαρισμού από τη λάσπη και στεγνώματος του χαρτιού. Η μεγάλη δυσκολία που υπήρξε από τις πρώτες μέρες ήταν το ότι τεράστιος όγκος του υλικού έπρεπε να διασωθεί σε πολύ μικρό χρονικό διάστημα. Δόθηκε μάχη με το χρόνο και τους μύκητες, προκειμένου να μη χαθεί ούτε μια σελίδα, παρά το γεγονός ότι υπήρχε μεγάλη απειρία στην αντιμετώπιση τέτοιου μεγέθους καταστροφών».

Σύμφωνα με τον εισηγητή, τα βήματα που ακολουθήθηκαν για τη διάσωση του αρχειακού υλικού ήταν τα εξής: Τοποθέτηση του «λασποπνιγμένου» υλικού σε ψυγεία με χαμηλή θερμοκρασία για να σταματήσει η ανάπτυξη της μούχλας, που είχε τρομερή ταχύτητα ανάπτυξης. Σταδιακό καθάρισμα από τις λάσπες και τους κάθε λογής ρύπους. Στέγνωμα του υλικού. Απολύμανση - αποστείρωση σε ειδικούς θαλάμους. Διαμόρφωση χώρου με συνθήκες υγρασίας και θερμοκρασίας σύμφωνα με τη διεθνή βιβλιογραφία και τοποθέτηση εκεί του στεγνού υλικού. Χημική επεξεργασία (αποξίνωση - ουδετεροποίηση). Εργασίες στερεοποίησης και αποκατάστασης με χρήση ιαπωνικών χαρτιών συντήρησης. Τοποθέτηση του υλικού σε φακέλους και κουτιά με αντιόξινη - αντιμυκητιακή προστασία και ειδικές συνθήκες περιβάλλοντος. Μηχανοργάνωση και ηλεκτρονική αποθήκευση.

Μετά την πρώτη διάσωση του υλικού, το εργαστήριο συντήρησης και αποκατάστασης που οργανώθηκε ασχολείται με την προληπτική και ουσιαστική συντήρησή του αλλά και τον έλεγχο της πορείας των μεθόδων που εφαρμόζονται, με πρωταρχικό στόχο την επιβράδυνση της χημικής του υποβάθμισης, σημείωσε ο Π. Μαυραντώνης, προσθέτοντας ότι «η εξασφάλιση σταθερών συνθηκών υγρασίας και θερμοκρασίας, όπως προβλέπεται και από τη διεθνή βιβλιογραφία, αποτέλεσε το πρώτο μεγάλο βήμα για τη μελλοντική φυσικοχημική πορεία του υλικού».

Σήμερα, «το σύστημα προστασίας του Αρχείου του ΚΚΕ εξασφαλίζει τα επιθυμητά σταθερά όρια υγρασίας και θερμοκρασίας, όπως προβλέπει η διεθνής βιβλιογραφία.

Ο έλεγχος της πορείας των εργασιών σε συνάρτηση με το χρόνο είναι επιβεβλημένος, διότι η μακροζωία του αρχειακού υλικού είναι σε άμεση συνάρτηση με τη σταθερότητα των συνθηκών συντήρησης και με το κατά πόσο είναι φυσικοχημικά επιτυχείς οι μέθοδοι που εφαρμόζονται. Η μέχρι τώρα παρακολούθηση κυρίως της πορείας pH και των μυκήτων γίνεται από το εργαστήριο με καλλιέργειες. Κατά καιρούς και σε συνεργασία με φορείς και Ιδρύματα έχουν προγραμματισθεί και πιο σύνθετες έρευνες, τεχνητές γηράνσεις κ.λπ.

(...) Ταυτόχρονα, η ηλεκτρονική μορφή και ο περιορισμός στο ελάχιστο - απολύτως αναγκαίο - της χρήσης του πρωτοτύπου δίνουν σήμερα τις καλύτερες προϋποθέσεις για τη μελλοντική φυσικοχημική πορεία του», ανέφερε ανάμεσα σε άλλα ο εισηγητής.

Παρουσιάζοντας τα γενικά συμπεράσματα της μελέτης, ο Π. Μαυραντώνης κατέληξε: «Το εργαστήριο συντήρησης και αποκατάστασης του ΚΚΕ σταθμίζει και συνυπολογίζει όλους τους παράγοντες φθοράς (οι οποίοι είναι πολλοί και πολλές φορές με ταυτόχρονη δράση) και δρομολογεί τις επεμβάσεις του συνδυαστικά, ώστε να αδρανοποιούνται οι μηχανισμοί που φθείρουν το χαρτί και να εξασφαλίζεται έτσι η μακροζωία του πρωτοτύπου, δίχως σε καμία περίπτωση να κινδυνεύσει η πληροφορία που υπάρχει σε αυτό.

Εχουν εξασφαλιστεί σταθερές συνθήκες υγρασίας και θερμοκρασίας στο αρχειοστάσιο, εντός των ορίων (RH= 50 ± 5% και Τ= 18 ± 2^ο C), μεγάλο βήμα για τη φυσικοχημική πορεία του υλικού. Οι συνθήκες αυτές εξασφαλίζουν στο υλικό το 2% - 3% υγρασίας επί του βάρους του, δεν επιτρέπουν τις διαστολές και συστολές του χαρτιού (άρα και σε μικρότερο βαθμό το "σπάσιμο" - αποδόμηση της κυτταρινικής αλυσίδας) και δεν ευνοούν την ανάπτυξη μυκήτων - μούχλας. Επισημαίνουμε ότι για την ανάπτυξη μούχλας απαιτούνται υψηλά ποσοστά υγρασίας και θερμοκρασίας και μικροπεριβάλλον όξινο.

Εχει απολυμανθεί το σύνολο του αρχειακού υλικού προκειμένου να εκμηδενισθεί η πιθανότητα εμφάνισης μούχλας στα ήδη προσβεβλημένα χαρτιά αλλά και στο νέο αρχειακό υλικό που εμπλουτίζει το υπάρχον αρχείο. Το μεγαλύτερο μέρος του υλικού έχει υποστεί χημική επεξεργασία.

Εχει αδρανοποιηθεί η δράση των ενδογενών και εξωγενών παραγόντων αποδόμησης του χαρτιού και έχει δημιουργηθεί αλκαλικό μικροπεριβάλλον μη ανάπτυξης μυκήτων στο χαρτί. Σε συνδυασμό με την υγρασία και θερμοκρασία που εξασφαλίζονται στο αρχειοστάσιο πραγματικά εκμηδενίζεται η περίπτωση ανάπτυξής τους ακόμα και στα υλικά που τα σπόρια της μούχλας δεν είναι γενετικά ενεργά.

Ο ελεγχόμενος αερισμός δεν επιτρέπει τη δράση εξωτερικών αέριων ρύπων στο χαρτί, αφού με ειδικά φίλτρα ενεργού άνθρακα οι ρύποι αυτοί κατακρατούνται σε μεγάλα ποσοστά.

Οι φάκελοι και τα κουτιά με υψηλές προδιαγραφές (αντιόξινα με αλκαλικό απόθεμα, βαμβακερά) όπου αποθηκεύονται τελικά τα ντοκουμέντα, είναι η τελική πρόσθετη ασπίδα προστασίας. Δίνεται πολύ μεγάλο βάρος στην πρόληψη και είναι το πρώτο αρχείο στην Ελλάδα που έχει προχωρήσει σε τέτοιες παρεμβάσεις. Η εμπειρία που σήμερα έχει αποκτηθεί είναι μεγάλη. Μας επιτρέπει να δίνουμε τεχνογνωσία στην αντιμετώπιση προβλημάτων σε βιβλιοθήκες και αρχεία, η συνεργασία με φορείς και ιδρύματα είναι διαρκής, δρομολογούνται επιστημονικές έρευνες και εργασίες.

Είκοσι τέσσερα χρόνια μετά, μπορούμε να πούμε ότι οι παράγοντες της γήρανσης - αποδόμησης του χαρτιού στο Αρχείο του ΚΚΕ αντιμετωπίζονται με τον καλύτερο τρόπο, έχουν παρθεί όλα τα μέτρα που προβλέπει η σύγχρονη βιβλιογραφία, που δίνουν τις καλύτερες προϋποθέσεις για τη μελλοντική φυσικοχημική πορεία του».