«Μια έκθεση με αφορμή ένα πολιτικό γεγονός. Τα δύο πράγματα μοιάζουν ασυμβίβαστα, ιδιαίτερα αν λάβουμε υπόψη μας ότι το γεγονός συνίσταται στη δολοφονία ενός επαναστάτη. Η εικόνα μας για την τέχνη και τις εκθέσεις δοκιμάζεται.
Η ποιότητα των καλλιτεχνικών έργων κρίνεται σήμερα από τις αποστάσεις που κρατάνε από την πολιτική και κοινωνική ζωή. Ας κοιτάξουμε γύρω μας τη μεγάλη προσπάθεια που γίνεται, συστηματικά, μεθοδευμένα, ώστε η σχέση των πολιτών με την πραγματικότητα να διαμορφώνεται από τις μονταρισμένες εικόνες που προσφέρει το τηλεοπτικό πρόγραμμα. Δηλαδή, να δουλεύουν για να κερδίσουν το ψωμί τους, να αγοράζουν στα μαγαζιά και στις αγορές, να πηγαίνουν σε γραφεία και σε υπηρεσίες, να περπατάνε στους δρόμους, κι όλα όσα διαπιστώνουν τις ώρες που είναι ξύπνιοι, τα οργανωμένα συμφέροντα που ελέγχουν την καθημερινή τους ζωή, να μην τα καταγράφουν στη μνήμη τους και να μην τα κρίνουν. Ολα μετατίθενται στις ώρες όπου, υπνωτισμένοι μπροστά στο μηχάνημα με τις κινούμενες εικόνες, τον ήχο και τις λέξεις που τις συνοδεύουν, παίρνουμε τη δόση της "ενημέρωσης" για το τι συνέβη, τι συμβαίνει, πού βρισκόμαστε και πού πάμε. Οι άνεργοι, τα νέα τζάκια, οι μετανάστες, το εμπόριο λευκής σάρκας, οι εργολάβοι, η βαθμιαία κατάλυση των ατομικών δικαιωμάτων και ελευθεριών, με πρόσχημα την καταπολέμηση της τρομοκρατίας, τα ναρκωτικά που διακινούνται πια και στα Γυμνάσια: ποιος θα μας πληροφορήσει για την κοινωνία στην οποία ζούμε; Δε θα το κάνουν, βέβαια, οι δημοσιογράφοι, καθώς οι περισσότεροι παίζουν τώρα το ρόλο που έπαιζαν παλαιότερα οι υπεύθυνοι για την προληπτική λογοκρισία. Ποιος θα το κάνει; Μήπως η τέχνη;
Το μεγαλύτερο ποσοστό των καλλιτεχνικών έργων που βλέπουμε στις γκαλερί, τι άλλο είναι παρά μια ακόμα απομάκρυνση από τη ζωή; Την ώρα πολέμων (πολέμων που έγιναν, πολέμων που επίκεινται), την ώρα που ξεκίνησε το νέο κυνήγι των μαγισσών, τη στιγμή που στη χώρα με τη μεγαλύτερη παράδοση πολιτικής γελοιογραφίας στον κόσμο, το Ηνωμένο Βασίλειο, άρχισαν να απαγορεύονται οι γελοιογραφίες, με τι ασχολούνται οι περισσότεροι καλλιτέχνες, αν όχι με το να απομακρύνουν τις σκέψεις μας από την πραγματικότητα;
Μέσα σ' όλα αυτά, μια έκθεση με αφορμή έναν δολοφονημένο επαναστάτη; Και μάλιστα όταν και εκείνος και ο θάνατός του έχουν γίνει αντικείμενο εντατικής εμπορικής εκμετάλλευσης;
Σίγουρα, πάντα υπήρχε και υπάρχει ακόμα τώρα μια ζήτηση που μοιάζει αυθεντική. Ενα πραγματικό ενδιαφέρον, ένας ενθουσιασμός για τον άνθρωπο που σκοτώθηκε στη Βολιβία. Αυτό εξηγεί τα μπλουζάκια με το πρόσωπο του ήρωα.
Στο παιχνίδι, όμως, πήραν μέρος κι άλλοι, που θέλησαν να κερδίσουν χρήματα, αλλοιώνοντας και το νόημα των γεγονότων. Οταν η Swatch λάνσαρε το 1995 ένα ρολόι με το πρόσωπο του Τσε και τη σημαία της Κούβας με τη λέξη "επανάσταση" στο λουράκι, εξήγησε ταυτόχρονα ότι ο πραγματικός επαναστάτης "είναι αυτός που θέλει να αλλάξει τον κόσμο, αρχίζοντας με τον εαυτό του".
Εχουν περάσει 35 χρόνια από τότε. Ποιο είναι το νόημα αυτού του θανάτου σήμερα; Είναι δύσκολο να απαντήσουμε. Εχει, όμως, νόημα, ανεξάρτητα από το αν ψάχνουμε να βρούμε τις λέξεις, για να το εξηγήσουμε.
Το 1862, έναν αιώνα πριν τη δολοφονία του Τσε Γκεβάρα, ο Βίκτωρ Ουγκώ έγραψε ένα μικρό σημείωμα για να δικαιώσει ηθικά τη δημοσίευση των "Αθλίων". Το κείμενο που συνοδεύει έκτοτε τις εκδόσεις του μυθιστορήματος σε όλες τις γλώσσες του κόσμου είναι το παρακάτω:
"Οσο θα υπάρχει, εξαιτίας των νόμων και των ηθών, μια κοινωνική καταδίκη, που, μέσα στον πολιτισμένο κόσμο μας, δημιουργεί με τρόπο αφύσικο, συνθήκες κόλασης, αλλοιώνοντας με μια μοιραία ανθρώπινη παρέμβαση το πεπρωμένο που είναι θείο. Οσο τα τρία προβλήματα του αιώνα, ο ξεπεσμός του άνδρα που ζει μες στην ανέχεια, ο ηθικός εξευτελισμός της γυναίκας που πεινά, η καχεξία του παιδιού που δε βλέπει το φως του ηλίου δε θα έχουν λυθεί. Οσο θα είναι δυνατή σε ορισμένες περιοχές η κοινωνική ασφυξία. Μ' άλλα λόγια κι από μιαν ακόμα ευρύτερη άποψη, όσο θα υπάρχει στη γη άγνοια και φτώχεια, βιβλία σαν κι αυτό εδώ δεν είναι ίσως άχρηστα".
Αυτά ίσχυαν το 1862. Ισχύουν τώρα. Ισχυαν το 1967. Οπως διαπιστώνει ο John Berger, στο κείμενό του που αναδημοσιεύουμε εδώ, ο "κόσμος δεν είναι αφόρητος μέχρι την ώρα που υπάρχει η δυνατότητα να τον αλλάξεις, και σου την αρνούνται". Θα πείτε: η βία. Θα σας πω: η βία τίνος; Εκείνων που καταπιέζουν και χρησιμοποιούν τη βία σε μαζική κλίμακα, ή αυτών που έχουν εξεγερθεί λόγω της βίας που υφίστανται; Γιατί εδώ δε μιλάμε για την τυφλή βία που ασκούν μερικοί στο όνομα της επανάστασης, αλλά για τη βία των λαϊκών μαζών, όταν συνειδητοποιήσουν ότι η εξαθλίωση και η αδικία που υφίστανται έχουν φτάσει στο απροχώρητο.
Ο Γκεβάρα έκανε αυτή τη φοβερή διαπίστωση. Οτι η κοινωνική ασφυξία επικρατεί στο μεγαλύτερο κομμάτι του πλανήτη. Οτι ο ιμπεριαλισμός, όπως επίσης γράφει ο Μπέρτζερ, απαιτεί την απαξίωση ολόκληρης της ανθρωπότητας. Το αντάρτικο στη Βολιβία ήταν συνέπεια αυτής της διαπίστωσης, όπως και η σύλληψη του Τσε και των συντρόφων του από τις ειδικές δυνάμεις που είχε εκπαιδεύσει η CIA...
O θάνατος του Τσε Γκεβάρα έγινε αμέσως γνωστός σ' όλο τον κόσμο. Η είδηση ανακοινώθηκε με λέξεις. Μεταδόθηκε, όμως, και με φωτογραφίες... Ποτέ η φωτογραφία, ποτέ πριν μια φωτογραφία, δεν είχε τόσο αποδεικτικό βάρος όσο ετούτη. Ο Μπρεχτ είχε πει ότι η μηχανική απόδοση της πραγματικότητας, δεν είναι αυτομάτως το ισοδύναμο της αλήθειας. Αυτό είναι σίγουρα σωστό... Εδώ, όμως, η μαρτυρία της φωτογραφίας είναι διαφορετική. Γιατί αν η "έκθεση" του νεκρού σώματος του Τσε είναι σκηνοθετημένη, το σώμα, το πρόσωπο, τα χέρια του νεκρού που εκτίθεται ανήκουν στον Τσε Γκεβάρα. Η μυρωδιά του σώματος που συντηρείται με τη φορμόλη και οδηγεί τον αξιωματικό του βολιβιανού στρατού να σκεπάζει τη μύτη του μ' ένα μαντίλι, φτάνει μέχρις εμάς. Ο συρφετός που τριγυρίζει το πτώμα έχει όλα τα χαρακτηριστικά της αυθεντικότητας...».
Τα παραπάνω αποσπάσματα είναι από το κείμενο που δημοσιεύεται στον κατάλογο της έκθεσης.
Του Νίκου ΧΑΤΖΗΝΙΚΟΛΑΟΥ*
*Ο Νίκος Χατζηνικολάου είναι καθηγητής Ιστορίας της Τέχνης στο Πανεπιστήμιο Κρήτης
Κυρίως φύλλο 
Feeds
Τα «γιατί» και τα «διότι» 
