Τι ξέρουν αλήθεια οι νέοι μας για την Εθνική Αντίσταση που άρχισε με τον πόλεμο του '40, θέριεψε στα επόμενα τέσσερα χρόνια κι έγινε καθοριστική για την έκβαση του πολέμου σε παγκόσμιο επίπεδο;

Τι ξέρουν για τη συμβολή των γυναικών σ' αυτό τον πρωτοφανή ξεσηκωμό του λαού μας; Οι περισσότεροι/ες 60 χρόνια μετά δε γνωρίζουν τίποτα ή ελάχιστα σχετικά με το «ΕΑΜ» την «ΕΠΟΝ», τον «ΕΛΑΣ». Γιατί η Αντίσταση, δεν έγινε απ' όσους τότε λούφαξαν, ούτε από τους συνεργάτες των κατακτητών, ούτε απ' όσους φρόντισαν να διαφυλάξουν και να πολλαπλασιάσουν το «έχειν» τους. Κάποιοι πρωτοστάτησαν, κάποιοι τα έδωσαν όλα για μια ελεύθερη πατρίδα, για μια διαφορετική κοινωνία... Ανάμεσά τους και γυναίκες της πόλης και του χωριού.

Πόσοι όμως νέοι γνωρίζουν σήμερα ότι από τα τρία εκατομμύρια μέλη της Εθνικής Αλληλεγγύης που έσωσε το λαό από την πείνα, την αρρώστια και το θάνατο, το ένα εκατομμύριο επτακόσιες σαράντα χιλιάδες ήταν γυναίκες; Πόσοι και πόσες γνωρίζουν ότι από τα 600.000 μέλη της ΕΠΟΝ τα μισά περίπου ήταν κορίτσια; 'Η μήπως άκουσαν ποτέ ότι οι εκτελεσμένες γυναίκες από τους κατακτητές ήταν πάνω από 1.300; Ξέρουν μήπως για τις εκατόμβες των απλών γυναικών, που τις έκαναν κομμάτια οι Γερμανοί και Βούλγαροι φασίστες ή για τις κινητοποιήσεις χιλιάδων αγροτισσών; Μήπως έχουν ακούσει για τη «μάχη της σοδειάς», όπου οι γυναίκες πρωτοστάτησαν; 'Η μήπως γνωρίζουν ότι μέσα σε τρία χρόνια οι γυναίκες με τη μαζική συμμετοχή τους στον αγώνα κατακτούσαν την ισοτιμία στην πράξη, έγιναν πρωταγωνίστριες της νεότερης ιστορίας;

Οχι, όλα αυτά δεν είναι γνωστά στη νέα γενιά. Τα επιτελεία της άρχουσας τάξης φρόντισαν να «θάψουν» την πραγματική ιστορία της Αντίστασης κι όπου δεν μπορούν, να την αλλοιώσουν, να την απονευρώσουν, αν είναι δυνατό να την ξαναγράψουν στα δικά τους μέτρα. Η μνήμη «κατασκευάζεται» κι αυτό γίνεται εύκολο όταν η πραγματική ιστορία δεν περνάει μέσα από τα σχολικά βιβλία.

Υποτιμημένη η συμβολή των γυναικών στα σχολικά βιβλία, σχεδόν ανύπαρκτη αν εξαιρέσουμε τις γυναίκες της Πίνδου. Πουθενά σχεδόν, στα νεοελληνικά αναγνώσματα, η μαζική συμμετοχή τους στις διαδηλώσεις των εκατοντάδων χιλιάδων ανθρώπων. Σαν να μην υπήρξαν ποτέ οι γυναίκες μάρτυρες του αγώνα, ούτε οι ανταρτοπούλες, ούτε τα αετόπουλα. Μακριά τα επικίνδυνα ποιήματα που τραγούδησαν χιλιάδες άνθρωποι εκείνα τα χρόνια όπως το «Βροντάει ο Ολυμπος», «Με το ντουφέκι μου στον ώμο», «Με τη χρυσή της νιότης πανοπλία», «Αναστενάζουν τα βουνά». Κουτσουρεμένη η ιστορία της Αντίστασης από σκοπιμότητα, σχεδόν δε διδάσκεται. Απόντες οι φωτογράφοι και οι ζωγράφοι της ηρωικής εποχής, απούσα η λογοτεχνία και η τέχνη που δημιούργησε μια ολόκληρη γενιά από τα σχολικά εγχειρίδια. Πρέπει να βλέπουν οι νέοι την Αντίσταση και τον πολιτισμό της σαν μουσειακό γραφικό απομεινάρι, γι' αυτό εξοστρακίζονται σχεδόν από την εικονογράφηση των σχολικών βιβλίων καλλιτέχνιδες όπως η Βάσω Κατράκη, η Κινδύνη και η Χαριάτη που έκανε περίφημα σχέδια γυναικών της Αντίστασης. Μακριά η Ρόζα Ιμβριώτη, η Ρίτα Μπούμη - Παπά, η Γαλάτεια Καζαντζάκη, η Ελλη Αλεξίου, η Σοφία Μαυροειδή - Παπαδάκη και τόσες άλλες. Μη μιλήσουμε για τον Μενέλαο Λουντέμη, τον Θέμο Κορνάρο, τον Νίκο Καρβούνη, τον Φώτη Αγγουλέ, τον Γεράσιμο Σταύρου, τον Ζήση Σκάρο, τον Θράσο Καστανάκη και βέβαια τον Βασίλη Ρώτα, τον Γιώργο Κοτζιούλα, τον Χάρη Σακελλαρίου και μια πλειάδα άλλων νεότερων που πλούτισαν τη λογοτεχνία της Αντίστασης. Τόση τέχνη αναξιοποίητη!

Οι αντιστασιακές οργανώσεις έχουν κρούσει από καιρό την καμπάνα του κινδύνου για τον αφανισμό της μνήμης μας. Καιρός είναι να πάρουν τη σκυτάλη οι δάσκαλοι, οι γονείς και οι ίδιοι οι νέοι: Αγνοια, προκατάληψη, αδιαφορία, πλύση εγκεφάλου, η έλλειψη γνώσης της ιστορίας του λαού μας μπορούν να ζεστάνουν ξανά το αυγό του φιδιού στην εποχή του λάιφ στάιλ. Αντίθετα, η μνήμη στηρίζει την αντίσταση - τότε και τώρα...

Και μόνο η απαρίθμηση, συγκριτικά με τον όγκο των βιβλίων, των ελάχιστων σ' αυτά περιεχομένων με θέματα από την Εθνική Αντίσταση φανερώνουν τις πιο πάνω εκτιμήσεις.

Ας δούμε λοιπόν τα λογοτεχνικά κείμενα - ποιήματα και πεζά - που περιλαμβάνονται στα νεοελληνικά αναγνώσματα των δύο τελευταίων τάξεων του Δημοτικού καθώς και του Γυμνασίου και του Λυκείου:

• Ανθολόγιο της Ε' και ΣΤ' τάξης του Δημοτικού Σχολείου:

-- «Ενας στρατιώτης μουρμουρίζει στο αλβανικό μέτωπο» ποίημα του Νικηφόρου Βρεττάκου (σελίδες 211-212)

-- «Στα βουνά της Αλβανίας» Γιάννη Μπερατή (σελ. 213-214)

-- «Η παρέλαση» Αλκης Ζέη (σελ. 215-217)

-- «Τα κουλουράκια» Ζορζ Σαρή (σελ. 218-221)

-- «Λαός» ποίημα του Γιάννη Ρίτσου (σελ. 222)

-- «Ειρήνη» ποίημα του Γιάννη Ρίτσου (σελ. 243)

Από τις 302 σελίδες του βιβλίου, 23 σελίδες για την Εθνική Αντίσταση.

«Η Γλώσσα μου» βιβλία για το γλωσσικό μάθημα στην Ε' και ΣΤ' τάξη του Δημοτικού Σχολείου.

• Ε Δημοτικού:

-- «Μάνα και γιος» ποίημα του Νικηφόρου Βρεττάκου (σελ. 102) αναφέρεται στις γυναίκες της Πίνδου

-- «Η Ψιχλού» του Κώστα Καλατζή (σελ. 103-107)

-- «Η βαλίτσα του ξένου» του Σπύρου Τσακνιά (108-112)

Από τις 133 σελίδες του βιβλίου, 10 σελίδες για την Αντίσταση.

• ΣΤ Δημοτικού - Πρώτο Μέρος

-- «Μια ανάβαθρα από δυσκολίες» (αποσπάσματα από συγγραφείς που έζησαν από κοντά τον πόλεμο της Αλβανίας) σελ. 101-105

-- «Διαβάτη, στάσου» ποίημα του Βασίλη Ρώτα (σελ. 106-108)

-- «Από το ημερολόγιο ενός κοριτσιού της Κατοχής» της Μαρίας Μανωλάκου (σελ. 109-113)

-- «Ο μικρός Στρατηγός» του Στρατή Χαβιαρά (σελ. 114-119)

-- «Το γράμμα» της Λιλίκας Νάκου (σελ. 120-130)

-- «Η πατρίδα ελεύθερη» της Τατιάνας Γκρίτση - Μίλιεξ (σελ. 131-137)

Από τις 149 σελίδες του βιβλίου, 37 για την Αντίσταση.

• ΣΤ Δημοτικού - Δεύτερο μέρος

Σελίδες 142 καμιά αναφορά στην Αντίσταση.

Ο αναγνώστης των σελίδων που είναι αφιερωμένες στην Αντίσταση γρήγορα θα διαπιστώσει ότι οι σελίδες που αφορούν την ενεργητική αντίσταση του λαού ενάντια στους κατακτητές, σπανίζουν. Αλλά και οι - λίγες - σελίδες που υπάρχουν, θα έλεγε κανείς ότι έχουν μπει «για τα μάτια».

Μήπως όμως η εικόνα αλλάζει στο Γυμνάσιο;

• Κείμενα Νεοελληνικής Λογοτεχνίας Α' Γυμνασίου

Το τρίτο μέρος του βιβλίου έχει τίτλο «Το 1940 - Η Κατοχή - Η Αντίσταση» και για το τόσο πολύμορφο και σημαντικό αυτό θέμα «προσφέρονται» είκοσι σελίδες από τις 349 του βιβλίου. Τα κείμενα είναι τα ακόλουθα:

-- «Κείνοι που πράξανε το κακό» (απόσπασμα από ποίημα του Οδυσσέα Ελύτη «Σσμα ηρωικό και πένθιμο για το χαμένο ανθυπολοχαγό της Αλβανίας»)

-- «Η κραυγή του τόπου» του Λουκή Ακρίτα. Απόσπασμα από το έργο «Αρματωμένοι»

-- «Ο γεροταγματάρχης» του Αγγελου Τερζάκη από το έργο του «Απρίλης»

-- «Η Αντίσταση», ποίημα του Αγγελου Σικελιανού από το «Λυρικό Βίο»

-- «Στην ελεύθερη ορεινή Ελλάδα» του Γιάννη Μπεράτη, απόσπασμα από το «Οδοιπορικό του '43»

-- «Καλάβρυτα του '43», ποίημα του Γιάννη Κουτσοχέρα.

• Κείμενα Νεοελληνικής Λογοτεχνίας Β' Γυμνασίου

Το τέταρτο μέρος του βιβλίου είναι και πάλι αφιερωμένο στο '40, στην Κατοχή και την Αντίσταση. Είκοσι έξι σελίδες (σελ. 77-95) διατίθενται και εδώ, σ' ένα σύνολο 395 σελίδων για την Αντίσταση.

-- «Χειμώνας» (πεζό) του Γ. Βλάχου. Εφημερίδα «Καθημερινή» (Δεκέμβριος 1940)

-- «Θα 'ρθει η ώρα» (απόσπασμα, πεζό) του Α. Βλάχου από το «Μνήμα της γριάς»

-- «Κατοχή», ποίημα του Κ. Ουράνη «Ποιήματα»

-- «Επεισόδιο» (πεζό) Ι.Μ. Παναγιωτοπούλου «Αφρικανική περιπέτεια»

-- «Φύλλα κατοχής» 26 Φλεβάρη 1943 (πεζό) της Ιωάννας Τσάτσου

-- «Ανάσταση», ποίημα του Αγγελου Σικελιανού από το «Λυρικό βίο»

-- «Είμαστε πλέον αντάρτες» (πεζό) ανώνυμου (Ελένης Παπαδημητρίου)

-- «Ο κοινός λόγος» - διηγείται ένας ΕΠΟΝίτης

-- «Τραγούδι στην Αθήνα» (πεζό) του Δημήτρη Χατζή από τη «Θητεία»

Τα κείμενα όπως και των προηγούμενων βιβλίων, είναι κείμενα ποιότητας, αλλά η αντίσταση στην οποία αναφέρονται τα περισσότερα είναι έμμεση, παθητική, αυθόρμητη, ατομική. Ομως ό,τι χαρακτηρίζει την ελληνική Εθνική Αντίσταση ήταν ακριβώς η συλλογικότητά της. Ηταν μαζική, οργανωμένη και καθοδηγημένη - κυρίως από το ΕΑΜ που ήταν και οργάνωση - μπροστάρης. Στο βιβλίο για πρώτη φορά γίνεται αναφορά στη λέξη ΕΠΟΝ - Επονίτης - θα έλεγε κανείς μετά φόβου Θεού και Παναγιάς! Οι μαθητές κλείνοντας το βιβλίο έχουν μια πολύ μονομερή, λειψή αντίληψη για το ποια ήταν στην πραγματικότητα η αντίσταση του ελληνικού λαού - από τις λαμπρότερες ιστορίες αντίστασης όχι μόνο της Ευρώπης, αλλά και όλου του κόσμου. Αυτό που μπορεί να τους εντυπωσιάσει είναι το τι υπέφεραν οι απλοί άνθρωποι - που όμως έγιναν σε συνέχεια πρωταγωνιστές της πάλης ενάντια στον κατακτητή, για μια διαφορετική κοινωνία. Ο ρόλος της γυναίκας σ' αυτό τον αγώνα αποσιωπάται...

• Κείμενα Νεοελληνικής Λογοτεχνίας Γ' Γυμνασίου

-- «Ακόμα δεν μπόρεσα», ποίημα του Γιώργου Σαραντάρη, σελίδα 263

-- «Μάνα και γιος» (1940) ποίημα του Νικηφόρου Βρεττάκου (αναφορά στη γυναίκα της Πίνδου) σελίδα 267

-- «Η πορεία προς το μέτωπο» του Οδυσσέα Ελύτη από το «Αξιον Εστί», σελ. 268-270,

Του ίδιου ανάγνωσμα τρίτο «Η μεγάλη έξοδος» σελ. 271-272

και Ασμα Στ (Της δικαιοσύνης ήλιε νοητέ) σελ. 273-274

Ετσι, με 8-9 σελίδες από τις 425 του βιβλίου ενημερώνονται οι νέοι - που σταματάνε εδώ τον κύκλο των υποχρεωτικών σπουδών γενικής μόρφωσης - για την Εθνική Αντίσταση, παρά την πλούσια «σοδειά» λογοτεχνικής και καλλιτεχνικής δημιουργίας που υπάρχει γι' αυτή την τόσο καθοριστική εποχή. Απαράδεκτο!

• Κείμενα Νεοελληνικής Λογοτεχνίας, Α' Τάξη Ενιαίου Λυκείου

Εδώ «ψάχνει κανείς με το φανάρι» να βρει κάποιο σχετικό κείμενο: Να σημειώσουμε μόνο το «Αγραφον» του Αγγελου Σικελιανού που γράφτηκε στις ζοφερές μέρες της Κατοχής και ένα απόσπασμα από το «Πνευματικό εμβατήριο» του ίδιου, που γράφτηκε αμέσως μετά τον πόλεμο (σελ. 462-466) πέντε σελίδες συνολικά, συμβολικού περιεχομένου σ' ένα βιβλίο 500 σελίδων!

• Κείμενα Νεοελληνικής Λογοτεχνίας Β' Τάξη Ενιαίου Λυκείου

-- «Ανθρωποι του μύθου», πεζό του Στέλιου Ξεφλούδα (απόσπασμα) σελ. 331-333

-- «Το πλατύ ποτάμι» (απόσπασμα) του Γιάννη Μπερατή, σελ. 334-340

-- «Απρίλης» (απόσπασμα) του Αγγελου Τερζάκη, σελ. 380-383

Δεκατέσσερις σελίδες στον πόλεμο του '40, που όμως ήταν μόνο η αρχή της Αντίστασης που ακολούθησε για τέσσερα ολόκληρα χρόνια. Αξίζει να αναφερθεί ότι ενώ στο ίδιο βιβλίο υπάρχει κείμενο της Μέλπως Αξιώτη από το πρώτο της μυθιστόρημα, πουθενά, ούτε στο βιογραφικό της σημείωμα, δε γίνεται αναφορά στο πλούσιο αντιστασιακό της έργο (ανάμεσα σε άλλα ο τρίτος τόμος των «Χρονικών» της όπου και οι «Ελληνίδες φρουροί της Ελλάδας» - εκδόσεις «Κέρδος»). Και δεν είναι εξαίρεση: Πολλοί αντιστασιακοί λογοτέχνες εμφανίζονται με τα πιο ανώδυνα για το σύστημα έργα τους!

• Κείμενα Νεοελληνικής Λογοτεχνίας Γ' Λυκείου

-- «Φίλιππος», ποίημα του Τάκη Σινόπουλου (σελ. 17-19)

-- «Η Αποκριά», ποίημα του Μίλτου Σαχτούρη (σελ. 22-23)

-- «Με τι μάτια τώρα πια», ποίημα του Αρη Αλεξάνδρου (σελ. 37-39)

-- «Ο άνθρωπος με το κασκέτο», ποίημα του Τάσου Λειβαδίτη (σελ. 40-41)

-- «Βλαδίμηρε», ποίημα του Δ.Π. Παπαδίτσα (σελ. 47-49)

-- «Αριάγνη» (απόσπασμα) από το μυθιστόρημα «Ακυβέρνητες πολιτείες» του Στρατή Τσίρκα (σελ. 163-172)

-- «Η αυτοκρατορία του Σοφοκλή», απόσπασμα από «Το Κιβώτιο» του Αρη Αλεξάνδρου (σελ. 210-216)

-- «Μια ιστορία της Αντίστασης» (χρονικό) της Τατιάνας Γκρίτση - Μιλιέξ (σελ. 235-239)

-- «Πολιορκία» (απόσπασμα) από το μυθιστόρημα του Αλέξανδρου Κοτζιά (σελ. 263-266)

-- «+13-12-43» (από τη συλλογή: «Για ένα φιλότιμο») του Γιώργου Ιωάννου (σελ. 275-279)

-- «Δικαιοσύνη», διήγημα του Χριστόφορου Μηλιώνη (σελ. 322-330)

Σε σύνολο 479 σελίδων γύρω στις 50 σελίδες για την Αντίσταση.

Ομως, αν και οι δημιουργοί πεζών και ποιημάτων είναι από τους σημαντικότερους λογοτέχνες μας, οι συγκεκριμένες σελίδες πολύ απέχουν από το να καλύπτουν ολοκληρωμένα αυτή τη μεγαλειώδη ιστορική περίοδο. Οι αναφορές στον αγώνα του ελληνικού λαού είναι γενικόλογες, έμμεσες και συχνά συμβολικές ή εγκεφαλικές, ενώ αντίθετα θα μπορούσαν να είχαν επιλεγεί σελίδες που θα μιλούσαν πιο άμεσα στην ψυχή των σημερινών εφήβων που αγνοούν πολλές και σημαντικές πτυχές από την ιστορία της εποχής εκείνης...

• Νεοελληνική Λογοτεχνία Γ' Ενιαίου Λυκείου

-- «Το γάλα» του Γιώργου Ιωάννου, σελ. 252-257

-- «Ποίηση 1948» Νίκος Εγγονόπουλος, σελ. 84

-- «Στον Νίκο Ε... 1949» του Μανώλη Αναγνωστάκη

Σύνολο οκτώ σελίδες στις 383.

Ασφαλώς το ζήτημα δεν είναι μόνο ποσοτικό. Γενικότερα, η Εθνική Αντίσταση στα σχολικά βιβλία Δημοτικού, Γυμνασίου και Λυκείου ατυχεί! Σε μια εποχή που η νεολαία υφίσταται πολύμορφες πλύσεις εγκεφάλου και ο λαός μας πιέσεις για να πισωγυρίσει και να μην αντιστέκεται...

Να αναφερθούμε ειδικότερα στην ιστορία, νεότερη και σύγχρονη της Γ' Γυμνασίου και της Γ' Λυκείου.

• Γ' Γυμνασίου

«Η Ελλάδα στο Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο» είναι ο τίτλος ενός κεφαλαίου (σ. 351-371) που βρίσκεται στο τέλος του βιβλίου και αναρωτιέται κανείς αν οι διδάσκοντες προλαβαίνουν να «φτάσουν» σ' αυτό μέχρι το τέλος του χρόνου. Πολύ περιληπτικά αναφέρεται στα πιο σημαντικά γεγονότα, στην ίδρυση των αντιστασιακών οργανώσεων, επισημαίνει ότι στις εκλογές που έγιναν στην ελεύθερη Ελλάδα ψήφισαν για πρώτη φορά οι γυναίκες, κάνει μνεία των μεγάλων μαζικών διαδηλώσεων, των αντιποίνων που υπέστη ο λαός μας από τους κατακτητές και φτάνει μέχρι το τέλος του εμφυλίου.

• Γ' Λυκείου

Το κεφάλαιο με τίτλο «Η Ελλάδα κατά την περίοδο 1941-1949, ο θρίαμβος της Εθνικής Αντίστασης και η τραγωδία του εμφυλίου πολέμου», περιλαμβάνει 32 σελίδες σε σύνολο 525. Είναι ίσως το καλύτερο κείμενο ιστορίας της δημόσιας εκπαίδευσης, παρά τις ατέλειές του. Γραμμένο με αντικειμενικότητα και προοδευτικό πνεύμα δίνει - πολύ συνοπτικά - αλλά με ουσιαστικά ντοκουμέντα την πορεία των γεγονότων που καθόρισαν το μέλλον του τόπου μας. Ανάμεσα σε άλλα γίνεται αναφορά και στον πολιτισμό που δημιούργησε η ΕΠΟΝ και το ΕΑΜ καθώς και στην ανάπτυξη των θεσμών της Τοπικής Αυτοδιοίκησης και της λαϊκής δικαιοσύνης, ενώ δίνεται έμφαση στο ρόλο της λαϊκής συμμετοχής.

Μια από τις παραλείψεις που θα μπορούσε να σημειώσει κανείς είναι η μη αναφορά στο ρόλο του ΚΚΕ, στην αρχή της φασιστικής επίθεσης (οπότε και το γράμμα του Ν. Ζαχαριάδη, που καλούσε τους κομμουνιστές να πολεμήσουν μαζί με όλο τον ελληνικό λαό ενάντια στους ξένους φασίστες). Κάτι άλλο στο οποίο θα μπορούσε να δοθεί έμφαση ήταν η προσχεδιασμένη ώθηση από την πλευρά των ξένων του τόπου μας στον εμφύλιο πόλεμο, για τα δικά τους συμφέροντα (Εγγλέζοι και σε συνέχεια Αμερικανοί). Παράλειψη είναι ακόμα η μη ανάδειξη του ρόλου της γυναίκας στην Εθνική Αντίσταση αλλά και στη διάρκεια του εμφύλιου πολέμου - ειδικότερα η συμβολή των αγροτισσών στην ένοπλη αντίσταση αλλά και στις μεγάλες κινητοποιήσεις στην επαρχία.