Αφιέρωμα στην εικοσαετή συστηματική ανασκαφική έρευνα από το Πανεπιστήμιο της Κρήτης στην αρχαία Ελεύθερνα αποτελεί η έκθεση «Ελεύθερνα: Πόλη - Ακρόπολη - Νεκρόπολη», που φιλοξενείται στο Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης (Νεοφύτου Δούκα 4). Η Ελεύθερνα βρίσκεται στην καρδιά της Κρήτης, στις βορειοδυτικές υπώρειες του Ψηλορείτη, 25 χιλιόμετρα νοτιοανατολικά του Ρεθύμνου και κατοικήθηκε αδιάλειπτα από την Υπονεολιθική περίοδο (4η χιλιετία π.Χ.) μέχρι τον 12ο αι. μ.Χ. Γνωστή ήδη από την Αναγέννηση στους περιηγητές και αργότερα στους πρώτους αρχαιολόγους που έφτασαν στο νησί, οι οποίοι όμως ουδέποτε την ανέσκαψαν, πλην μιας μικρής ανασκαφικής έρευνας του Πέιν το 1929, η Ελεύθερνα έζησε πολλές περιόδους ακμής, αλλά και εγκατάλειψης.

Η έκθεση επιχειρεί να εξερευνήσει την πλούσια ιστορία της Ελεύθερνας με τη βοήθεια 500 ευρημάτων από οικίες, ιερά, δημόσια οικοδομήματα και τάφους. Αγάλματα, αρχιτεκτονικά μέλη, επιγραφές, μεταλλικά αγγεία, όπλα, εργαλεία, κοσμήματα και κεραμική διαφόρων περιόδων βοηθούν τον επισκέπτη να προσεγγίσει διάφορες πτυχές της ιδιωτικής και δημόσιας ζωής σε αυτόν τον δραστήριο οικισμό, που σε διάφορες περιόδους της ιστορίας του ανέπτυξε έντονες εμπορικές σχέσεις με ολόκληρη την ανατολική Μεσόγειο. Από τα χιλιάδες ευρήματα που έχουν ανασυρθεί από τα χώματά της και στους τρεις ανασκαφικούς τομείς (υπεύθυνοι καθηγητές Π. Θέμελης, Α. Καλπαξής, Ν. Σταμπολίδης), παρουσιάζονται (έως 1/9) αντικείμενα από πηλό, λίθο, σίδηρο, χαλκό, άργυρο, χρυσό, ελεφαντοστό, γυαλί κ.ά. τα οποία «μιλούν» για τη διαχρονική ανθρώπινη παρουσία στην περιοχή, τουλάχιστον από την Υπονεολιθική περίοδο (τέλη της 4ης χιλιετίας π.Χ.) έως και τον 12ο μεταχριστιανικό αιώνα.

Η παρουσίαση των εκθεμάτων διαιρείται σε 2 μεγάλες ενότητες: Με φόντο το αχνό ασημοπράσινο χρώμα της ελιάς, εκτίθενται τα ευρήματα που έχουν έρθει στο φως από την Ελληνορωμαϊκή και Πρωτοβυζαντινή πόλη, καθώς και από την ακρόπολη της Ελεύθερνας. Ενώ, με φόντο το υποκίτρινο χρώμα του μαργαϊκού ασβεστολιθικού πετρώματος της περιοχής και μέσα σε ένα περιβάλλον στο χρώμα του ροδιού, χαρακτηριστικού καρπού της βασίλισσας του Κάτω Κόσμου Περσεφόνης, παρουσιάζονται τα ευρήματα που σχετίζονται με την επέκεινα του θανάτου ζωή, δηλαδή αυτά από τις νεκροπόλεις της Ελεύθερνας και κυρίως από τη Γεωμετρική - Αρχαϊκή νεκρόπολη της Ορθής Πέτρας.

Στο πρώτο τμήμα αναδεικνύεται η δημόσια, θρησκευτική, πολιτική, εμπορική και καθημερινή ζωή της πόλης. Μια μακέτα του φυσικού ανάγλυφου του ευρύτερου χώρου της πόλης και ένα κείμενο, εισάγει τον επισκέπτη στην έκθεση. Σπαράγματα από αγγεία και ειδώλια (2η-3η χιλιετία π.Χ.), καθώς και ειδώλια μιας γυμνής γυναικείας θεότητας από τον πρωτοαρχαϊκό ναό της ακρόπολης, ξεκινούν τις μαρτυρίες για την πόλη. Ακόμη, εκτίθενται πήλινα λυχνάρια, εργαλεία, κλειδιά, κοσμήματα, τμήματα από αρχιτεκτονικά μέλη, ασβεστολιθικά και μαρμάρινα αγάλματα ανάμεσα στα οποία ξεχωρίζουν η Αφροδίτη και ο Πάνας, θεότητες προστάτιδες του έρωτα και της γονιμότητας.

Στο δεύτερο τμήμα, από τον κόσμο των νεκροπόλεων, εκτίθενται πήλινα και γυάλινα αγγεία των Ελληνορωμαϊκών χρόνων, μια σειρά από όστρακα, λίθινους πελέκεις, ένα μινωικό λίθινο αγγείο ανθοφορίας. Μία λεπτομερειακή καλλιτεχνική μακέτα εισάγει τον επισκέπτη στον κόσμο της νεκρόπολης. Ξεχωρίζουν οι τρεις ταφικές πρακτικές: Η πρώτη είναι η αναπαράσταση της ταφικής πυράς του πρίγκιπα - πολεμιστή και του συντρόφου του, καθώς και του αποκεφαλισθέντος νεαρού άντρα, που, όπως περιγράφει ο Ομηρος (Ψ΄ Ραψωδία), θυμίζει την ταφική πυρά που άναψε ο Αχιλλέας προς τιμήν του Πατρόκλου. Τα ευρήματα - αγγεία, το σιδερένιο σπαθί του πολεμιστή, τα μαχαίρια του, τα αρωματικά δοχεία πάνω απ' το προσκέφαλό του - αναπαρίστανται ακριβώς όπως βρέθηκαν στην ανασκαφή.

Ενα δείγμα εγχυτρισμού, δηλαδή ταφή μέσα σε αγγείο, καθώς και κτερίσματα από διάφορους εγχυτρισμούς (παιδικά παιχνίδια, χρυσά κοσμήματα κ.ά.), εκτίθενται πλάι στο δείγμα αυτής της ταφής. Τέλος, παρουσιάζεται μια απλή ταφή μέσα στο χώμα, καθώς και διάφορα κτερίσματα (πόρπες, περόνες κ.ά.) από άλλες ανάλογες ταφές. Αγγεία, θυμιατήρια, ειδώλια, ελεφαντοστέινα κεφαλάκια από χρυσελεφάντινες ζωφόρους κιβωτίων, είναι ορισμένα από τα δείγματα ολόκληρου του νεκροταφείου.

Από τα υπέργεια κτίσματα της νεκρόπολης ξεχωρίζουμε μια σειρά από σπαράγματα αρχαίων δαιδαλικών γλυπτών. Το επιστέγασμα της έκθεσης αποτελούν η αναπαράσταση ενός λαξευτού τάφου (9ος - 7ος αιώνας π.Χ.), μέσα από τον οποίο προήλθαν περί τα 500 αγγεία, καθώς και το μνημείο που έστεκε πάνω στον τάφο. Αριστερά και δεξιά από τον τάφο, ύστερα από 2.700 χρόνια, βλέπει το φως και εκτίθεται ένα μεγάλο δείγμα από τεφροδόχα αγγεία, χάλκινες φιάλες και λέβητες, ασπίδα και σπαθιά, φαγεντιανά μεγάλα αγγεία, χρυσές ανάγλυφες ταινίες κ.ά.

Την ενδιαφέρουσα αυτή παρουσίαση συνοδεύει επιστημονικός κατάλογος (ελληνική και αγγλική). Επίσης, στο ισόγειο, πλάι στα προανασκαφικά ευρήματα προβάλλεται ταινία, η οποία παρουσιάζει την πειραματική αναπαράσταση μιας «ομηρικής» ταφικής πυράς, ενώ καθ' όλη τη διάρκεια της έκθεσης θα πραγματοποιούνται εκπαιδευτικά προγράμματα για μαθητές.