Στις 6 Μάη, στην κεντρική πλατεία του μεγαλύτερου κινηματογραφικού στούντιο της Ρωσίας και ενός από τα μεγαλύτερα στον κόσμο, του θρυλικού «Μοσφίλμ», πραγματοποιήθηκε μια σεμνή εκδήλωση προς τιμήν των πεσόντων κινηματογραφιστών του στούντιο κατά τη διάρκεια του Μεγάλου Πατριωτικού Πολέμου, στο πλαίσιο των εκδηλώσεων για τα 60χρονα της Αντιφασιστικής Νίκης.

Για τους εργαζόμενους του στούντιο - για όσους απέμειναν μάλλον, αφού η καπιταλιστικοποίηση της σημερινή Ρωσίας δεν άφησε ανέπαφο από τις καταστροφικές συνέπειές της αυτόν τον κινηματογραφικό «κολοσσό» - κάθε άλλο παρά τυπική ήταν αυτή η εκδήλωση. Οχι μόνο γιατί, ούτως ή άλλως, ο Πατριωτικός Πόλεμος έχει «μπολιαστεί» στη συνείδηση του λαού, αλλά και γιατί το «Μοσφίλμ» μετρά 142 εργαζομένους του (τεχνικούς και ηθοποιούς), που δε γύρισαν ποτέ από το μέτωπο.

Η ιστορία του «Μοσφίλμ» κατά τη διάρκεια του πολέμου είναι χαρακτηριστική για το σύνολο της σοβιετικής κινηματογραφίας την ίδια περίοδο. Ο κινηματογράφος, σαν κατ' εξοχήν μαζικό μέσο με απεριόριστες καλλιτεχνικές, αλλά και προπαγανδιστικές δυνατότητες, έπαιξε πρωτεύοντα ρόλο στη διατήρηση του ηθικού των λαών της ΕΣΣΔ. Παράλληλα, λόγω της φύσης του ως καλλιτεχνικού μέσου, δηλαδή της υλικοτεχνικής υποδομής που χρειάζεται για να παραχθεί και που με τα μεγέθη της ΕΣΣΔ ήταν βιομηχανικού επιπέδου, ο κινηματογράφος, κατά το πρώτο στάδιο της ναζιστικής επίθεσης, αντιμετωπίστηκε από τη σοβιετική εξουσία με την ίδια φροντίδα και προσοχή που επιδείχτηκε για το σύνολο της βιομηχανικής υποδομής.

Ετσι, στην τιτάνια προσπάθεια μεταφοράς της πολεμικής και όχι μόνο βιομηχανίας στα ανατολικά εντάχθηκαν και τα κινηματογραφικά στούντιο. Ανάμεσά τους, το «Μοσφίλμ» της Μόσχας και το «Λενφίλμ» του Λένινγκραντ (τα οποία είχαν, ήδη, γίνει παγκοσμίως γνωστά προπολεμικά, λόγω των σπουδαίων σκηνοθετών που δημιούργησαν σ' αυτά), που μεταφέρθηκαν εξ ολοκλήρου, μέχρι τον Οχτώβρη του 1941, στην Αλμά Ατά στο Καζαχστάν!

Εκεί, μεγάλοι σκηνοθέτες και ηθοποιοί, μαζί με τους τεχνικούς όλων των ειδικοτήτων, πραγματικά, μεγαλούργησαν μέσα σε ιδιαίτερα αντίξοες συνθήκες. Ολοι δούλεψαν με ρυθμούς πολεμικού μετώπου, με απίστευτες ελλείψεις σε φιλμ και άλλο υλικό, αλλά και σε ανθρώπινο δυναμικό. Είναι δύσκολο να πιστέψει κανείς σήμερα ότι σπουδαίες σοβιετικές ταινίες εκείνης της εποχής έχουν χρησιμοποιήσει κατά κόρον το ίδιο ντεκόρ. Κι όμως, από το 1943 - 1945, μόνο το «Μοσφίλμ» πρόσφερε στους λαούς της ΕΣΣΔ, 20 μεγάλου μήκους ταινίες, ανάμεσά τους τις «Χαίρε Μόσχα!» του Γιουτκέβιτς, «Ναύαρχος Ναχίμοφ» του Πουντόβκιν, «Ο ουρανός της Μόσχας» του Ράισμαν κ.ά. Η πρώτη πολεμική ταινία που γυρίστηκε ήταν το 1942 με τίτλο «Ο γραμματέας της επιτροπής περιοχής» του Πίριεφ, ενώ στην Αλμά Ατά θα «έβλεπε» το «φως» το αριστούργημα του Σεργκέι Αϊζενστάιν «Ιβάν ο Τρομερός». Ακόμη και η κωμωδία είχε την τιμητική της με ταινίες, όπως «Αντόσα Ρίμπκιν» και «Δίδυμοι» του Γιουντίν.

Πρόκειται για μερικά μόνον από τα μεγάλα ονόματα, όχι μόνο του σοβιετικού, αλλά και του παγκόσμιου κινηματογράφου, που πρόσφεραν υψηλή κινηματογραφική δημιουργία μέσα στις χειρότερες δυνατές συνθήκες. Παράλληλα, ομάδες οπερατέρ και σκηνοθετών «όργωναν» το μέτωπο, κινηματογραφώντας, και πολλοί από αυτούς δεν επέστρεψαν ποτέ. Το μη μυθοπλαστικό τμήμα της σοβιετικής κινηματογραφικής παραγωγής του πολέμου μετρά συνολικά 100 ντοκιμαντέρ και 490 σύντομα επίκαιρα, ενώ μόνο το ντοκιμαντέρ «Τα χρονικά του Δεύτερου Παγκοσμίου Πολέμου» αποτελείται από 3,5 εκατομμύρια μέτρα φιλμ! Αλλά και από τα μεγάλα στούντιο πολλοί ήταν οι κινηματογραφιστές, που επέλεξαν την εθελοντική ένταξή τους σε μάχιμους σχηματισμούς, όπως η ομάδα της «Μοσφίλμ» που πολέμησε στην Ειδική 3η Μοσχοβίτικη Κομμουνιστική Μεραρχία.

Εστω και σ' αυτήν την ελάχιστη αναφορά σε ένα τόσο μεγάλο θέμα, όπως αυτό της σοβιετικής κινηματογραφίας κατά τη διάρκεια του πολέμου, θα ήταν παράλειψη, αν έλειπε μια μικρή αναφορά στο μεταπολεμικό σοβιετικό κινηματογράφο, που εμπνεύστηκε από τον πόλεμο. Θα αναφέρουμε μόνο δύο ταινίες, επειδή είναι και οι περισσότερο γνωστές στο εξωτερικό και στη χώρα μας, αλλά και γιατί θεωρούνται μεταξύ των σημαντικότερων του είδους: «Ηρεμες ήταν οι αυγές» (1972) του Στανισλάβ Ροστότσκι και «Το ημίχρονο του θανάτου» (1960) του Γιεβγκένι Καρέλοφ.

Η ταινία του Ροστότσκι διηγείται την ιστορία πέντε νέων γυναικών, που ξεκινούν με τον διοικητή τους για μιαν επικίνδυνη αναγνωριστική αποστολή. Οι διαπροσωπικές σχέσεις, ο «διάλογος» παρελθόντος και παρόντος, το χιούμορ και το δράμα, καθώς και το τραγικό τέλος, γυρισμένα με μιαν εξαιρετική απλότητα, αλλά και την «υπόγεια ένταση» της ρωσικής σχολής, συνιστούν ένα αριστούργημα - ύμνο στον άνθρωπο.

Ο Καρέλοφ, με το «Ημίχρονο του θανάτου» (πρωτότυπος τίτλος «Τρίτο ημίχρονο») δημιούργησε ένα κλασικό αριστούργημα πάνω στο πραγματικό γεγονός που συνέβη στην Ουκρανία το 1942. Σε μια προσπάθεια των ναζί να «αποδείξουν» τη ...φυλετική τους «ανωτερότητα», διοργανώνουν έναν ποδοσφαιρικό αγώνα μεταξύ επίλεκτων και καλοθρεμμένων Γερμανών στρατιωτών και ποδοσφαιριστών και ομάδας Σοβιετικών αιχμαλώτων πρώην ποδοσφαιριστών. Το παιχνίδι δεν εξελίχθηκε όπως το ήθελαν οι ναζί και στο ημίχρονο απειλούν τους Σοβιετικούς πως, αν δε χάσουν, θα εκτελεστούν. Και εκείνοι επιλέγουν να αγωνιστούν για τη νίκη μέχρι τέλος. Η τεράστια επιτυχία της ταινίας ενέπνευσε και στον Τζον Χιούστον τη «Μεγάλη απόδραση των 11», χωρίς όμως να πλησιάζει καν τη δημιουργία του Καρέλοφ.