Και για να τελειώνω μ' αυτό το θέμα, να σταματήσω, δηλαδή, να περιπλανιέμαι αφηγούμενος απλά και χωρίς βαθιές αναλύσεις την περιπέτεια του ανθρώπου μέσα στο ακανθώδες τοπίο της Αγοράς, θα σταθώ με το σημερινό μου σημείωμα στις αντιλήψεις εκείνες που οδήγησαν τον Πολιτισμό στην αγορά. Αντιλήψεις, που, όπως πάνω - κάτω περιέγραψα, ούτε καινούριες είναι, ούτε και περιορισμένες. Σε όλο σχεδόν τον κόσμο και σε όλες τις εποχές, μπορούμε να βρούμε περιπτώσεις εμπορίας των προϊόντων του Πολιτισμού και ιδιαίτερα των καλλιτεχνικών του μνημείων, όποιο περιεχόμενο και αν δώσουμε στον ορισμό του μνημείου, γιατί, φυσικά, θα ήτανε λάθος να χαρακτηρίσουμε ως μνημείο μόνο το μεγάλο και εκείνο που κατασκευάστηκε από πολύτιμα υλικά.

Μνημείο για μένα είναι ό,τι μας πληροφορεί και πλαταίνει τη γνώση μας. Ο,τι μας ανοίγει ένα παράθυρο, για να δούμε μέσα από αυτό τον κόσμο με ανοιχτά, ελεύθερα μάτια. Πριν από χρόνια έσκαβα ένα αρχαίο νεκροταφείο του 3ου π.Χ. αιώνα, στην περιοχή του Βόλου. Σε έναν από τους τάφους, τα πόδια του σκελετού ήταν δεμένα με μια αλυσίδα. Ενας δούλος! Συνειδητοποίησα εκείνη τη στιγμή ότι βρισκόμουνα μπροστά σε ένα μνημείο της δουλοκτητικής κοινωνίας! Οι ριγωτές φορεσιές, με ένα κίτρινο τριγωνάκι για εύκολο στόχο στο μέρος της καρδιάς, των καταδίκων του γερμανικού στρατοπέδου Σαξενχάουζεν, κοντά στο Βερολίνο, ήτανε για μένα ένα μνημείο της ναζιστικής βαρβαρότητας. Και η τυπογραφική μηχανή που τύπωνε ο Λένιν την «Ισκρα» σε ένα μουσείο της Λειψίας, αν θυμούμαι καλά, ένα μνημείο κι αυτή της Επανάστασης. Είτε έτσι, λοιπόν, είτε αλλιώς, τα μνημεία του Πολιτισμού από πολύ νωρίς έγιναν αντικείμενο της εμπορευματικής λογικής, με αποτέλεσμα άλλοι να πλουτίζουν, άλλοι για να εντυπωσιάζουν με την κατοχή τους και να προωθούν τις κερδοσκοπικές τους δραστηριότητες. Οι κάτοικοι της Κρίσσας και της Κίρρας εμπορεύονταν τους Δελφούς ως θρησκευτικό μνημείο και συμβουλευτικό κέντρο. Και η κατάσταση αυτή σταμάτησε το 585 π.Χ. από τον Κλεισθένη, τύραννο της Σικυώνας, που με τη σειρά του κι αυτός έχτισε το δικό του θησαυροφυλάκιο κοντά στο ναό του Απόλλωνα. Πολλοί Βυζαντινοί αυτοκράτορες, μας λένε οι χρονογράφοι της εποχής, μάζευαν πολύτιμα αντικείμενα και τα επιδείκνυαν, εμπορευόμενοι με άλλον τρόπο τη σημασία τους. Ακόμα έχουμε πληροφορίες πως ο πάπας Ινοκέντιος έστελνε εργάτες και έσκαβαν για να βρούνε αρχαίους τάφους και να πάρουν από αυτούς τα πολύτιμα κτερίσματά τους..

Μα και η περίφημη «αξιοποίηση» των αρχαιολογικών χώρων, με τα λογής μικρομάγαζα που τους περιβάλλουν, τα εκμαγεία, τα σλάιτ και οι καρτ ποστάλ αρχαίων ευρημάτων, που πουλιούνται μέσα στα αρχαιολογικά μουσεία, ακόμα και τα ίδια τα εισιτήρια που πληρώνει κανείς για να μπει μέσα σ' αυτά, δεν είναι μιας μορφής εμπορευματοποίηση, η εισαγωγή, δηλαδή, ενός μνημείου στο χώρο της αγοράς; Και όσο, φυσικά, η αγορά αυτή και οι παράγοντές της αποθρασύνονται, τόσο και τα μνημεία μετατρέπονται σε προκλητικό περιβάλλον για την προβολή επιχειρηματικών μεθόδων, που ένα και μόνο σκοπό υπηρετούν, ό οποίος, φυσικά, δεν είναι η προβολή του μνημείου, οι αλυσίδες του νεκρού δούλου, π.χ., του τυπογραφείου της «Ισκρα» ή της στολής του κατάδικου στο Σαξενχάουζεν, αλλά του προϊόντος που διαφημίζεται κοντά σ' αυτά ή δίπλα στις κολόνες του Παρθενώνα ή του αρχαίου ναού του Ποσειδώνια στο Σούνιο. Το κακό, όμως, δεν είναι καινούριο. Χρόνια τώρα, στις σελίδες του γνωστού περιοδικού «Εκόνομιστ», διαφημίζονται τα πουκάμισα μιας εγγλέζικης φίρμας, που ένα από αυτά φοράει ο περήφανος, ως Ελλην, χάλκινος Δίας του Αρτεμισίου. Και μη χειρότερα.