Ας κάνουμε μια βόλτα, σήμερα κιόλας, με τα παιδιά, τα ανίψια ή τα εγγόνια μας. Μια επίσκεψη για να ανακαλύψουμε του Φιλιπάππου με άλλη ματιά, έστω και αποσπασματική. Τις σημαντικές πληροφορίες μάς δίνει το βιβλίο: «Κουκάκι -Φιλοπάππου - Γαργαρέττα» της Μάρως Βουγιούκα και του Βασίλη Μεγαρίδη, από τις εκδόσεις «ΦΙΛΙΠΠΟΤΗ».

«Λόφος του Φιλοπάππου, στην αρχαιότητα ονομαζόταν Λόφος του Μουσείου και αποτελούσε το όριο του Αστεως προς τα νοτιοδυτικά. Το όνομά του οφείλεται σε Ιερό των Μουσών (Μουσείον) που υπήρχε εκεί, αν και ο περιηγητής Παυσανίας (2ος αιώνας μ.Χ.) κάνει λόγο στα "Αττικά" του και για τον τάφο του ποιητή και αοιδού Μουσαίου και αφήνει να εννοηθεί ότι από αυτόν πήρε το όνομα του ο λόφος. Από εκεί περνούσε το θεμιστόκλειον τείχος των Αθηνών και όταν στον 4ο αιώνα π.Χ. κτίστηκε το λεγόμενο Διατείχισμα, το ενδιάμεσο τείχος το οποίο άρχιζε από το λόφο των Νυμφών (σημερ. Αστεροσκοπείου) και περνούσε και από την Πνύκα, ο λόφος του Μουσείου ήταν ο τόπος στον οποίο κατέληγε και όπου συναντούσε το Θεμιστόκλειον. Το 294 π.Χ. ο Δημήτριος ο Πολιορκητής έκτισε στην κορυφή του λόφου ένα οχύρωμα, από το οποίο σώζεται μέχρι σήμερα η θεμελίωση.

Καθοριστικές χρονολογίες για την ιστορία του λόφου ήταν το 114-116 μ.Χ., όταν στην κορυφή του υψώθηκε το ταφικό μνημείο του Γαΐου Ιουλίου Αντιόχου του Επιφανούς, του αποκαλούμενου Φιλοπάππου, επειδή αγαπούσε ιδιαίτερα τον παππού του, τον βασιληά της Κομμαγηνής (δηλ. της βορειοανατολικής Συρίας) Αντίοχο Δ΄ τον Επιφανή.

Ο Φιλόπαππος (1ος αιώνας μ.Χ.) ζούσε στην Αθήνα μετά την κατάλυση του βασιλείου του παππού του από τον Ρωμαίο αυτοκράτορα Βεσπεσιανό το 70 μ.Χ. είχε γίνει Αθηναίος πολίτης στο Δήμο της Βήσης και το 109 μ.Χ. διατέλεσε άρχων των Αθηνών. Το μνημείο το έκτισε είτε ο ίδιος είτε οι αδελφοί του μετά το θάνατό του και απεικονίζονταν σ' αυτό με ανδριάντες μέσα σε κόγχες ο ίδιος ο Γάιος Φιλόπαππος, ο παππούς του Αντίοχος, ο Σέλευκος Νικάτωρ κ.ά., ενώ υπάρχει, ανάμεσα στις άλλες, και η επιγραφή "Φιλόπαππος Επιφανούς Βησαιεύς". Το μνημείο σώζεται σήμερα κατά το μεγαλύτερο μέρος του σε καλή κατάσταση.

Ο λόφος του Φιλοπάππου έχει μέγιστο ύψος 147 μέτρα. Κατά τη Φραγκοκρατία και Τουρκοκρατία λεγόταν Σέγκιο ή Σέντζο (από την ιταλική λέξη που σημαίνει έδρα, καθέδρα), ίσως από τη μορφή του μνημείου που μοιάζει με ερεισίνωτο επίσημου καθίσματος. Από εκεί ο Βενετός ναύαρχος Φραγκίσκος Μοροζίνης βομβάρδισε τον Σεπτέμβριο του 1687 την Ακρόπολη και κατέστρεψε το ναό της Απτέρου Νίκης (το βλήμα που κατέστρεψε τον Παρθενώνα ρίχτηκε από άλλο σημείο, ίσως από την Πλάκα)».

«Ο λόφος χρησιμοποιήθηκε και κατά την Επανάσταση του 1821 για την εγκατάσταση πυροβολείων κλπ. Υπήρχε μάλιστα και το σπήλαιο που ονομάστηκε "Σπηλιά Πολέμου", επειδή χρησιμοποιήθηκε κατά τον Αγώνα του 1821 (εξαφανίστηκε κάποια στιγμή λόγω λατομεύσεων). Το 1938 άρχισε στους δυτικούς πρόποδες του λόφου, στο ύψος του ναΐσκου της Αγίας Σωτήρας και της οδού Λακείου, η κατασκευή υπαίθριου κοίλου θεάτρου, η έναρξη όμως του πολέμου και οι περιπέτειες που ακολούθησαν ανέστειλαν την ολοκλήρωση του έργου, το οποίο παραμένει μέχρι σήμερα σε ημιτελή κατάσταση. Μεταπολεμικά κατασκευάστηκε στη συμβολή των οδών Αρακύνθου, Μιρτσιέφσκι και Μπερανζόφσκυ, στις παρυφές του λόφου, το θέατρο Δώρας Στράτου, στο οποίο δίνονται παραστάσεις με δημοτικούς χορούς από το χορευτικό συγκρότημα Δώρας Στράτου.

Χαρακτηριστικά σημεία του "βουνού" είναι το εκκλησάκι του Αγίου Δημητρίου του Λουμπαρδιάρη (το προσωνύμιο από τις "λουμπάρδες", τα μεγάλα ολμοβόλα που είχε στήσει εκεί ο Μοροζίνης), το οποίο βρίσκεται στον αυχένα που χωρίζει το λόφο του Φιλοπάππου από την Πνύκα· και επίσης η λεγόμενη "Φυλακή του Σωκράτους", δύο σπηλαιώδεις κοιλότητες στο βράχο στην ανατολική πλευρά του βουνού, που βέβαια δεν έχουν καμμία σχέση με αυτό που υποδηλώνει η ονομασία τους (ο Σωκράτης κρατήθηκε στο Δεσμωτήριο, που ήταν στην Αρχαία Αγορά). Οι κοιλότητες αυτές χρησιμοποιήθηκαν στη διάρκεια του Πολέμου και της Κατοχής για τη φύλαξη αρχαιοτήτων του Αρχαιολογικού Μουσείου, αφού πρώτα καλύφθηκαν με μπετόν αρμέ οι είσοδοί τους.

Στο διάστημα 1954-1958 έγιναν εκτεταμένες επεμβάσεις στο λόφο, με αναστηλωτικές εργασίες στο Μνημείο, κατασκευή περιφερειακής οδού και προσπελάσεως στην κορυφή, εκτεταμένες δενδροφυτεύσεις κ.ά., ενώ στις μέρες μας άρχισε και η περίφραξή του με μεταλλικά κιγκλιδώματα».

«Ο ποταμός Ιλισσός πηγάζει από τον Υμηττό και κατά τη διαδρομή του προς τις εκβολές του στο Νέο Φάληρο αποτελούσε κατά ένα τμήμα του το ανατολικό όριο της συνοικίας Κουκακίου - Φιλοπάππου. Μέχρι τις αρχές της δεκαετίας του 1950 το ποτάμι είχε τη φυσική του μορφή με τις χωμάτινες όχθες του. Επρόκειτο ουσιαστικά για χείμαρρο με ελάχιστο νερό, ο οποίος μόνο σε περιπτώσεις ισχυρών βροχοπτώσεων φούσκωνε, γέμιζε με τεράστιες ποσότητες νερού και λάσπης και παρέσυρε στο διάβα του τα πάντα, τραπεζάκια, καρέκλες, στρώματα κλπ. από τα χαμόσπιτα και τις παράγκες που ήταν κτισμένα στις όχθες του. Αυτό συνέβαινε, μια φορά κάθε δύο-τρία χρόνια, αλλά ήταν τόσο εντυπωσιακό και τραγικό ταυτόχρονα το θέαμα ώστε να μένει για πάντα χαραγμένο στη μνήμη.

Τα περάσματα του ποταμού ήταν ελάχιστα: μία σιδερένια γέφυρα στην περιοχή της σημερινής πλατείας Παιδικής Χαράς για τα τραμ από και προς την Καλλιθέα, και άλλη μία γέφυρα από μπετόν στην περιοχή προς τα Παλαιά Σφαγεία. Ενδιάμεσα υπήρχε και μία άλλη προσπέλαση προς την απέναντι όχθη: μία σειρά από μεγάλες πέτρες ριγμένες μέσα στην κοίτη· ακροβατώντας επάνω στις πέτρες αυτές μπορούσε κανείς να βρεθεί στην άλλη πλευρά του ποταμού, στην Καλλιθέα.

Τέλος υπήρχε και η γέφυρα της Λεωφόρου Συγγρού, στο σημείο όπου η Λεωφόρος συναντούσε το ποτάμι.

Λίγο μετά το τέλος του πολέμου κατασκευάστηκε μία νέα μεγάλη γέφυρα με μαρμάρινα παραπέτα ως συνέχεια της οδού Βεΐκου, από την οποία περνούσαν οι πεζοί αλλά και τα τρόλλεϋ της γραμμής Καλλιθέας· ήδη όμως είχε αρχίσει ο εγκιβωτισμός αρχικά της κοίτης του Ιλισσού και κατόπιν η σταδιακή κάλυψή της, με αποχετευτικούς αγωγούς κάτω από την επιφάνεια, και έτσι όταν ήλθε η ώρα, στη δεκαετία του 1970, να καλυφθεί και αυτό το τμήμα του ποταμού όλες αυτές οι γέφυρες κατεδαφίστηκαν και επάνω από την παλαιά κοίτη στρώθηκε η νέα λεωφόρος Καλλιρρόης με την τεράστια σήμερα κυκλοφορία».