Εχω γράψει και άλλες φορές για το θέμα αυτό, δε νομίζω, όμως, ότι το έχω εξαντλήσει. Ούτε, πάλι, νομίζω ότι το θέμα αυτό εξαντλείται. Πάντα "κάτι" έχεις να πεις και κάθε φορά διαπιστώνεις πως "κάτι" σου έχει απομείνει. Ετσι, αναγκάζεσαι να ξαναγυρίσεις στο ίδιο θέμα, με την ίδια πάντα πρόθεση, να τελειώσεις. Κι όμως όλο και κάτι καινούριο ξαναβγαίνει στην επιφάνεια και τότε το παίρνεις απόφαση πως μ' αυτό το θέμα δε θα τελειώσεις ποτέ. Ποιο είναι το θέμα; Ο πολιτισμός! Ναι, μόνο όταν μιλάς για τον πολιτισμό νομίζεις πως ποτέ δεν τα λες όλα. Ολο και κάτι έχεις παραλείψει, όλο και κάτι πρέπει να δεις από την αρχή. Τώρα, θα με ρωτήσετε πάλι, πού τον θυμήθηκα τον πολιτισμό, και γιατί πιστεύω πως είναι ένα θέμα που πάντα έχει κάποια σχέση με την επικαιρότητα. Ναι, το πιστεύω, γιατί η σχέση αυτή δεν είναι πάντα θετική. Ο πολιτισμός, με άλλα λόγια, δεν είναι πάντα ένα φαινόμενο που απασχολεί τον άνθρωπο με την καλή έννοια της λέξης. Πολύ συχνά, ο άνθρωπος δεν ασχολείται καν με τον πολιτισμό. Και όταν λέω "άνθρωπος", βέβαια, πάντα έχω στο μυαλό μου ένα συγκροτημένο πρόσωπο. Ενα πρόσωπο πολιτικό που το αυτί του το έχει τεντωμένο, για να πιάνει τους τριγμούς του κόσμου και το μάτι του ανοιχτό, για να βλέπει όλους, όσους τον παραφυλάνε στη γωνία. Για να ακούει, επομένως, και να βλέπει ό,τι γίνεται στα υψώματα του Γκολάν και στις γειτονιές της Καλκούτας, στην έρημη χώρα των Κούρδων και στα φρεσκοβαμμένα κάγκελα του Λευκού Οίκου. Αυτός ο άνθρωπος, λοιπόν, είτε είναι δεμένος είτε όχι, είτε τον εμποδίζουν να βαδίσει, όπως θα 'λεγε και ο Ναζίμ Χικμέτ, είτε όχι, δε μιλάει πολύ για τον πολιτισμό. Και φοβούμαι πως ούτε ακούει πολύ συχνά να του μιλούνε για τον πολιτισμό. Ετσι, δεν έχει καθαρό μέσα του τι είναι πολιτισμός. Αν αρχίζει από δω και τελειώνει εκεί, αν είναι αυτός ο παράγοντας πιο αποτελεσματικός από τον άλλο. Ούτε που ξέρει ακόμη, αν ο πολιτισμός μοιράζεται, αν κάποιοι τον παράγουν, δηλαδή, και τον μοιράζουν στους άλλους. Και όσο βουλιάζει στην πλήξη του καπιταλιστικού ελεύθερου χρόνου, τόσο αποπροσανατολίζεται. Μπερδεύει τους ήχους και τα χρώματα, τις κραυγές και τους οδυρμούς. Τελικά, φοβούμαι πως για τον πολιτισμό δεν κουβεντιάζουμε σοβαρά. Κάτι ψιθυρίζουμε, έτσι, από υποχρέωση. Κάτι ανάμεσα σε σύνθημα και σε κοινοτοπία. Ούτε που αναλύουμε το θέμα ούτε το ξεκαθαρίζουμε. Το αφήνουμε έτσι, να κρέμεται από τα σκουριασμένα τσιγκέλια του μαζικού ρίγους. Αφήνουμε, σύντροφοί μου, το θέμα του πολιτισμού στο ράφι και επιδεικτικά μάλιστα.

Πάνω - κάτω τέσσερις βδομάδες κράτησε η προεκλογική περίοδος και κανείς δεν έστησε το θέμα πάνω στο τραπέζι. Ούτε από τις εξέδρες ακούστηκε ούτε από τα μπαλκόνια. Και στις λαϊκές αγορές για τις τιμές των λαχανικών μιλούσαμε και στα εργοστάσια για την επόμενη απεργία. Και σε μια ομιλία που μπήκε το θέμα του εκσυγχρονισμού, άκουσα τον ομιλητή να λέει πως το "καινούριο" θα ξεπηδήσει από το χωράφι και από το εργοστάσιο. Δηλαδή, όχι κι από το σχολείο, αναρωτήθηκα; Ούτε από τους χώρους της Τέχνης, από το κέντημα και το τραγούδι, το παραμύθι και το κεραμικό, το πατητήρι και το εργαστήρι του γλύπτη ή του ζωγράφου; Ακόμα, δηλαδή, αμφιβάλλουμε πως τη μάχη θα τη δώσουμε εκεί; Αμφιβάλλουμε, δηλαδή, πως η μεγάλη σύγκρουση θα προκύψει μέσα από το "αειφόρο" μάθημα της κουλτούρας, όπως αυτή διαμορφώνεται σιγά σιγά μέσα στη στέρηση και μέσα στη διαμαρτυρία;

Αποφεύγουμε, λοιπόν, τη συζήτηση. Κι όταν μας κάνουν δύσκολες ερωτήσεις, εμείς απαντούμε με κείνα τα γενικά και τα ασαφή. Και όμως το ξέρουμε όλοι πως οι κομμουνιστές θεωρούν την κουβέντα για τον πολιτισμό δικό τους προνόμιο. Αυτοί ξέρουν από μέσα και από έξω την ιστορία, την ταξική της ουσία. Αυτοί ξέρουν απ' όλους πιο καλά την ευτυχία που αναδίδει το ζεστό ψωμί και το φρέσκο φαγητό. Αυτοί ξέρουν απ' όλους πιο καλά τη γοητεία του καθαρού ρούχου, γιατί αυτοί τα στερήθηκαν μέσα στις φυλακές και πάνω στις σιδερένιες πλάτες των ξερονησιών. Και είναι περίεργο, μα έτσι συμβαίνει, πώς μέσα στη στέρηση μαθαίνει κανείς την ευδαιμονία της απόκτησης. Οπως μέσα στην αγωνία του πόνου, μαθαίνει κανείς την ευτυχία της γιατρειάς. Κι ας φαίνεται σαν το σωκρατικό λόγο αυτό. Το λόγο που ο μεγάλος φιλόσοφος ζωγράφιζε μέσα στις φυλακές, απαντώντας σ' αυτούς που του πρότειναν να φύγει από τη φυλακή, μια και όλα ήταν ετοιμασμένα για τη μεγάλη απόδραση. Και δεν είναι καθόλου σχολαστική αυτή η κουβέντα. Εμένα βοά μέσα στ' αυτιά μου ως επιχείρημα για τον ισχυρισμό πως οι κομμουνιστές εκτιμούν πιο πολύ τα αγαθά της ζωής, γιατί μόνο αυτοί τα στερήθηκαν σε εποχές που αυτά ήταν άφθονα, για να τα απολαμβάνουν οι άλλοι. Αυτοί, ντε, που δε συγκρούστηκαν με την αδικία, δεν τραγούδησαν τη λευτεριά και το ψωμί το είχαν πάντοτε έτοιμο πάνω στο τραπέζι, γι' αυτό και δεν το έκαναν ποίημα ούτε γλυκό παραμύθι απαντοχής και αγωνίας.

Οταν ξέρεις τι σημαίνει να στερείσαι, δεν μπορεί παρά να ξέρεις τι σημαίνει και πολιτισμός. Γιατί παράγω πολιτισμό σημαίνει χτυπάω την έλλειψη, τρέφω την ελπίδα. Σημαίνει βάζω το μυαλό μου να σκεφτεί και με τις σκέψεις μου κατακτάω το σύμπαν. Φτιάχνω ιδεολογίες, συνειδητοποιώ την αξία που έχει η σχέση μου με τον άλλο άνθρωπο, με τη φύση, με όλη την οικουμένη. Παράγω πολιτισμό δε σημαίνει κάθομαι σε μια καρέκλα και θαυμάζω τα χρώματα ή καταπίνω τους ήχους. Σημαίνει πως παίρνω τη ζωή μέσα στα χέρια και την κάνω κομμάτια. Τη μοιράζω στα μικρά παιδιά, που πετάνε πέτρες στους οπλισμένους Εβραίους. Τη μοιράζω στους Κούρδους των μεγάλων βουνών, για να πάρουν κουράγιο όσο κυνηγούνε την ελευθερία τους. Παράγω πολιτισμό σημαίνει πως όταν θερίζω έχω στο μυαλό μου το ψωμί και όχι μόνο το κέρδος κι όταν διδάσκω έχω στο μυαλό μου τη γνώση κι όχι μόνο τις επερχόμενες διακοπές. Παράγω πολιτισμό, σημαίνει μοιράζουμαι τη ζωή με τους άλλους ανθρώπους, με τα άλλα πρόσωπα της Γης και προχωράω.

Οταν ξέρεις τι σημαίνει να στερείσαι, δεν μπορεί παρά να ξέρεις τι σημαίνει και πολιτισμός. Γιατί παράγω πολιτισμό, σημαίνει χτυπάω την έλλειψη, τρέφω την ελπίδα. Σημαίνει βάζω το μυαλό μου να σκεφτεί και με τις σκέψεις μου κατακτάω το σύμπαν. Φτιάχνω ιδεολογίες, συνειδητοποιώ την αξία που έχει η σχέση μου με τον άλλο άνθρωπο, με τη φύση, με όλη την οικουμένη. Παράγω πολιτισμό δε σημαίνει κάθομαι σε μια καρέκλα και θαυμάζω τα χρώματα ή καταπίνω τους ήχους. Σημαίνει πως παίρνω τη ζωή μέσα στα χέρια και την κάνω κομμάτια