Οι θεατρολογικές σπουδές στο Πανεπιστήμιο Αθηνών "πλουτίστηκαν" από τη φετινή ακαδημαϊκή περίοδο με έναν πολύ απαραίτητο τομέα γνώσης, που έλειπε μέχρι τώρα και με μία σημαντική, στην επιστήμη και στην εξειδίκευσή της, επίκουρη καθηγήτρια. Η αρχιτέκτων Ελένη Φεσσά - Εμμανουήλ επιβραβεύτηκε για τη σπουδαία, πρωτότυπη και πρώτη στην ιστοριογραφία της ελληνικής αρχιτεκτονικής δίτομη μελέτη της "Η Αρχιτεκτονική του Νεοελληνικού Θεάτρου (1720 - 1940)",με την ομόφωνη επιλογή και ανακήρυξή της από το Τμήμα Θεατρικών Σπουδών του Πανεπιστημίου Αθηνών ως επίκουρης καθηγήτριας,εισάγοντας έτσι και το μάθημα της Αρχιτεκτονικής του Θεάτρου στις σπουδές του Τμήματος.

Αξίζει επαινετικής αναφοράς η μελέτη της Ε. Φεσσά - Εμμανουήλ όχι τόσο επειδή πήρε "παμψηφεί άριστα" από το διδακτικό επιστημονικό προσωπικό της Αρχιτεκτονικής Σχολής του ΕΜΠ, όσο γιατί έρχεται να φωτίσει με επιστημονικά πολύπλευρη και διαλεκτική μέθοδο τον, εντελώς, παραμελημένο τομέα της αρχιτεκτονικής του νεοελληνικού θεάτρου. Ερχεται να τον φωτίσει όχι μονοσήμαντα, ιστοριογραφικά και μόνο από τη σκοπιά της αρχιτεκτονικής, αλλά να τον φωτίσει μέσα από μια σύνθεση και ανάλυση όλων των παραμέτρων της αρχιτεκτονικής αυτής και της τέχνης που αυτή στεγάζει σε συγκεκριμένο χρόνο και κοινωνικό χώρο. Η μελέτη δεν ιστοριογραφεί απλά την αρχιτεκτονική. Ιστοριογραφεί κριτικά και την πολεοδομία, την κοινωνία, τις πολιτικές και οικονομικές συνθήκες, τις ελληνικές δραματουργικές, σκηνικές και άλλες πολιτιστικές παραδόσεις, αλλά και τις ξένες επιδράσεις, την ταξική διάρθρωση του τόπου μας, σαν παράγοντες διαμόρφωσης της αρχιτεκτονικής του νεοελληνικού θεάτρου.

Σωστά χαρακτηρίστηκε, από τον πρόεδρο του Τμήματος Θεατρικών Σπουδών του Πανεπιστημίου Αθηνών Βάλτερ Πούχνερ,η πολύχρονη έρευνα της Ε. Φεσσά "άθλος" και "μνημειώδες έργο, που καλύπτει όλο το σκηνικό χώρο και το οποίο θα είναι για πολλά χρόνια σημείο αναφοράς, αφού συγκρίνει την αρχιτεκτονική, με την κοινωνική, πνευματική, θεατρική ιστορία της Ελλάδας στη διάρκεια δύο αιώνων". Το έργο αυτό μπόρεσε να γίνει δημόσιο "κτήμα" με την έκδοσή του (με χορηγία του Ιδρύματος Ιωάννου Φ. Κωστοπούλου και του Ευρωπαϊκού Πολιτιστικού Κέντρου Δελφών).

Η μελέτη - με ανοιχτή την επιστημονική "όρασή" της στην αρχιτεκτονική του αρχαιοελληνικού, ρωμαϊκού, μεσαιωνικού, αναγεννησιακού θεάτρου, στην αισθητική του νεοκλασικισμού, του ροκοκό, του μπαρόκ - αρχίζει την πολύπλευρη ανάλυσή της για τα επώνυμα, μνημειώδη θεατρικά αρχιτεκτονήματα, με το Θέατρο του Αγίου Ιακώβου της Κέρκυρας (1720) και καταλήγει με το μέγαρο θεαμάτων "Ρεξ" - "Κοτοπούλη" - "Σινεάκ" (1937), ως "προϊόντων της αστικής τάξης και των Δυτικοθρεμμένων αρχιτεκτόνων που την υπηρέτησαν". Τα μνημειώδη ελληνικά θέατρα, η μία κατηγορία κτιρίων που εξετάζεται, κατά την Ε. Φεσσά - Εμμανουήλ, εντέλει "υπήρξαν αναποτελεσματικό μέσο για τον εξευρωπαϊσμό της εγχώριας θεατρικής ζωής".

Σθεναρός αντίποδας των αστικών θεάτρων υπήρξαν τα λαϊκά υπαίθρια θέατρα, οι "μάντρες", που κυριαρχούσαν από το 1870 μέχρι τα τέλη της δεκαετίας του '20,διατηρώντας τη δράση και λάμψη τους και στη δεκαετία του '30. Κυριαρχούσαν και γιατί αριθμητικά ήταν πολλαπλάσια, και γιατί σ' αυτά το φτωχό επαγγελματικό σινάφι των θεατρίνων ανέβαζε σχεδόν καθημερινά νέες παραστάσεις, τη μόνη διέξοδο ψυχαγωγίας του λαού.Σ' αυτή την κατηγορία θεάτρων δείχνει ιδιαίτερη ευαισθησία η μελετήτρια. Και επισημαίνει: "Αν λ. χ. οι εποχές και τα άτομα παίζουν καθοριστικό ρόλο στην επώνυμη αρχιτεκτονική δημιουργία, δε συμβαίνει το ίδιο με την ανώνυμη αρχιτεκτονική παραγωγή, που είναι περισσότερο συλλογικό προϊόν ενός λαού ή μιας κοινωνίας. Συμμερίζομαι την άποψη ότι οι πνευματικές και ηθικές δυνάμεις αποτελούν τη μία και βασικότερη συνιστώσα της γνήσιας ελληνικής αρχιτεκτονικής, ενώ οι υλικές και αισθητικές την άλλη. Και πιστεύω ότι οι αξίες, οι ιδέες και οι κτιριακοί τύποι της κάθε αρχιτεκτονικής παράδοσης, είναι πολύ ουσιαστικότερα γνωρίσματά της από ό,τι οι εποχικές τεχνικές και μορφές της".

Η μελέτη χωρίζεται σε τρία μέρη: Το πρώτο αφορά στο προεπαναστατικό ελληνικό θέατρο και στην αρχιτεκτονική του (Κρήτη, Επτάνησα, νεοελληνικός διαφωτισμός). Το δεύτερο μέρος ερμηνεύει την πορεία (εξωγενείς και ενδογενείς παράγοντες) της αρχιτεκτονικής του ελληνικού θεάτρου το 19ο αιώνα. Αιώνας με πολλά καλλιτεχνικά ρεύματα στην Ευρώπη και την ελληνική πνευματική και καλλιτεχνική κίνηση. Το τρίτο μέρος παρουσιάζει κριτικά τις τάσεις της επώνυμης και ανώνυμης λαϊκής αρχιτεκτονικής του θεάτρου μας από την αυγή του αιώνα μας μέχρι το '40 και παράλληλα την παγκόσμια και ελληνική ιστορία αυτών των χρόνων, καθώς και στα πνευματικά, καλλιτεχνικά, αρχιτεκτονικά ρεύματα της Ευρώπης και στην πορεία των Γραμμάτων, των Τεχνών και της Αρχιτεκτονικής στην Ελλάδα.

Η δίτομη έκδοση σωρεύει μεγάλο και ποικίλο πλούτο φωτογραφικών ντοκουμέντων γύρω από το θέατρο, τα έργα του, τις ιστορικές στιγμές και μορφές του, από την αρχαιότητα μέχρι τη σύγχρονη εποχή, ντοκουμέντα που καθιστούν απόλυτα "παραστατική" αυτήν την πολύτιμη και γεμάτη από τη γοητεία του θεάτρου μελέτη.

Αριστούλα ΕΛΛΗΝΟΥΔΗ