Ομορφα, ρεαλιστικά αλλά και μυστηριώδη, τα πορτρέτα Φαγιούμ, εμφανίστηκαν ξαφνικά, στη δεκαετία του 1880, στην Ευρώπη και στις Ηνωμένες Πολιτείες. Προέρχονταν από την Αίγυπτο και ειδικότερα από την περιοχή του Φαγιούμ, που γνώρισε μεγάλη άνθηση την περίοδο της Ρωμαϊκής κατάκτησης.Οι νεκρικές αυτές προσωπογραφίες, με το έντονο βλέμμα, την εκπληκτική αμεσότητα και εκφραστικότητά τους, δεν αξιολογήθηκαν αμέσως από τους αρχαιολόγους και τους ιστορικούς τέχνης. Οι προσπάθειες "αποκωδικοποίησης" της μυστηριακής"σιωπής τους", είναι ακόμη λίγες, αλλά ευτυχώς, πολύ σημαντικές και ελπιδοφόρες.

Εάν ένα από τα όνειρα όσων γοητεύονται με το παρελθόν, είναι να "ξεκλειδώσουν" τις πόρτες της ιστορίας και να γνωρίσουν τα πρόσωπα ανθρώπων που έζησαν πριν δύο χιλιάδες χρόνια, τότε η έκθεση που φιλοξενείται αυτές τις μέρες στη βασιλική του Αγίου Μάρκου στο Ηράκλειο, είναι ένα γεγονός που σίγουρα θα προσελκύσει το ενδιαφέρον τους. "Από τα πορτρέτα του Φαγιούμ στις απαρχές της τέχνης των Βυζαντινών εικόνων" είναι ο τίτλος της και περιλαμβάνει 60 πορτρέτα, αλλά και 10 μοναδικές εικόνες της πρωτοχριστιανικής εποχής, που απεικονίζουν τη σχέση της τέχνης των πορτρέτων με τη θρησκευτική τέχνη.

Οραματιστής αυτής της φιλόδοξης και σημαντικής εκθεσιακής προσπάθειας, ο Εφορος της Βικελαίας Βιβλιοθήκης Ηρακλείου Νίκος Χ. Γιανναδάκης,ο οποίος έφυγε από κοντά μας λίγους μόλις μήνες, πριν το "όνειρό" του γίνει πραγματικότητα. Το βιβλίο της ζωγράφου Ευφροσύνης Δοξιάδη"Τα πορτρέτα του Φαγιούμ" (1995, "Αδάμ"), ήταν η αρχή για τη συνεργασία των δύο μελετητών, η οποία καρποφόρησε με την τωρινή έκθεση στο Ηράκλειο.

Ο Αντρέ Μαρλώ είχε γράψει, ότι στο βλέμμα των προσώπων που εικονίζονται στα πορτρέτα του Φαγιούμ, μοιάζει να καίει ένα καντήλι αιώνιας σιωπής.Προϊόντα της ελληνικής νατουραλιστικής παράδοσης, ζωγραφισμένα συνήθως εκ του φυσικού, τα πορτρέτα μοιάζουν να έχουν αιχμαλωτίσει την ίδια τη ζωή στα χαρακτηριστικά των προσώπων. Ο θεατής νιώθει να επικοινωνεί άμεσα με τον εικονιζόμενο, ο οποίος μοιάζει να βρίσκεται στο μεταίχμιο ζωής και θανάτου.

Τα πορτρέτα του Φαγιούμ είναι το μεγαλύτερο "σώμα" έργων αρχαίας ζωγραφικής που σώζεται. Τα πάνω από 1.000 δείγματα του είδους που έχουν βρεθεί, απεικονίζουν άνδρες, γυναίκες και παιδιά. Προσωπογραφίες, ζωγραφισμένες κατά τους τρεις πρώτους μετά Χριστόν αιώνες από απογόνους της Αλεξανδρινής Σχολής, που παρέμειναν θαμμένες στους στεγνούς τάφους των αιγυπτιακών νεκροπόλεων, σε βάθος δύο περίπου μέτρων.Σώθηκαν και διατηρήθηκαν σε άριστη κατάσταση, χάρη στο μοναδικό ξηρό κλίμα της αιγυπτιακής ερήμου. Με βάση τις απόψεις των Αιγυπτίων για τη λατρεία των νεκρών, οι προσωπογραφίες των Αιγυπτίων, θα πρέπει οπωσδήποτε να θεωρούνταν ως αντικείμενα λατρείας, αφού οι μούμιες τις οποίες κοσμούσαν, αποτελούσαν το αθάνατο υποκατάστατο των νεκρών. Τα πορτρέτα του Φαγιούμ ζωγραφίστηκαν για να εξασφαλίσουν την αιώνια ζωή σ' αυτούς που απεικονίζουν.

"Είναι αιγυπτιακά, ελληνικά ή ρωμαϊκά;" σημειώνει στο βιβλίο της η Ευφ. Δοξιάδη "Παρά το γεγονός ότι τα περισσότερα ήταν ενσωματωμένα σε αιγυπτιακές μούμιες, και παρά τα ρωμαϊκά τους χτενίσματα, ρούχα και κοσμήματα, τα ωραιότερα από τα πορτρέτα που σώζονται, είναι σαφώς ελληνικής τεχνοτροπίας, με τις υφολογικές τους ρίζες να βρίσκονται στη λεγόμενη Αλεξανδρινή σχολή".

Οι προσωπογραφίες του Φαγιούμ είναι ζωγραφισμένες σε ξύλο ή λινό ύφασμα, με την εγκαυστική τεχνική ή με τέμπερα.Ορισμένα είναι ολόσωμα, ενώ στα περισσότερα αποδίδεται μόνο το κεφάλι. Αλλα είναι ζωγραφισμένα μετά το θάνατο (ξαφνικό συνήθως) του εικονιζόμενου, ενώ άλλα βασίζονται στο ζωντανό μοντέλο και παρέμεναν προφανώς κρεμασμένα στον τοίχο, μέσα σε πλαίσιο, ως τη στιγμή που θα ενσωματώνονταν στη μούμια.

Οι μέθοδοι που χρησιμοποιούσαν οι καλλιτέχνες του Φαγιούμ, παρουσιάζουν ιδιαίτερο ενδιαφέρον, όχι μόνο για τη μελέτη των συγκεκριμένων έργων, αλλά και ως πηγή πληροφοριών για την τεχνική της ελληνιστικής ζωγραφικής. Οι νεκρικές αυτές προσωπογραφίες, αποτελούν συνδετικό κρίκο ανάμεσα στην αρχαία και τη βυζαντινή ζωγραφική.

Κατά κανόνα, η σχέση ανάμεσα στο νεκρικό πορτρέτο και τη μούμια είναι αρμονική και το ξύλο που έχει χρησιμοποιηθεί στα πορτρέτα είναι από διάφορα δέντρα, ενώ το πάχος του δεν ξεπερνά συνήθως τα 2 χιλιοστά. Στις περισσότερες προσωπογραφίες του Φαγιούμ και ειδικότερα στην απόδοση της σάρκας, των μαλλιών και των χαρακτηριστικών του προσώπου, η παλέτα περιορίζεται σε τέσσερα κυρίως χρώματα: λευκό, κίτρινη ώχρα, χοντροκόκκινο και μαύρο. Στα ρούχα, στα κοσμήματα και τα άνθινα στεφάνια χρησιμοποιείται επιπλέον το μπλε, το πράσινο και το μωβ, ενώ συχνά προστίθενται φύλλα χρυσού.

Στην έκθεση στη Βασιλική του Αγίου Μάρκου στο Ηράκλειο, παρουσιάζονται πολλά και εντυπωσιακά κομμάτια. Την πρωτοκαθεδρία, όμως, διεκδικεί η μούμια του Αρτεμίδωρου με πορτρέτο εγκαυστικής σε ξύλο από φτελιά, διακοσμημένο με φύλλο χρυσού (Βρετανικό Μουσείο). Ο Αρτεμίδωρος, ο νεαρός άνδρας ηλικίας δεκαεννέα ή είκοσι χρόνων που έχασε τη ζωή του από τραύμα στο κεφάλι, μπορεί να θεωρηθεί ένα από τα πρώτα "συγκριτικά" (παγανιστικά συγχρόνως και χριστιανικά), έργα τέχνης. Η μούμια είναι επικαλυμμένη από γύψινο ναστόχαρτο και πανί, πλούσια διακοσμημένο από φύλλα χρυσού.

Σημαντική επίσης, είναι η μούμια μικρού αγοριού με πορτρέτο,από το Βρετανικό Μουσείο (περίοδος Τραϊανού, 98 - 117 μ. Χ. ). Πρόκειται για ολόσωμη μούμια από τη Χαουάρα, που ανακαλύφθηκε από τον Petrie κατά τη διάρκεια της ανασκαφής του 1888. Τη στολίζει ένα μοναδικά καλότεχνο ζωγραφισμένο πορτρέτο. Τα μικροκαμωμένα χαρακτηριστικά του παιδικού προσώπου, έχουν απαράμιλλα "γραφεί" με την αισθαντικότητα μεγάλου ζωγράφου.Σπουδαίο εύρημα της πρώτης ανασκαφής του Petrie στη Χαουάρα (1888), είναι η Αφροδίτη του Διδά (Βρετανικό Μουσείο). Το τρισδιάστατο μπούστο της νεαρής γυναίκας, φέρει ελληνική επιγραφή πάνω στο πέπλο της: "Αφροδίτη, κόρη του Διδά, ετών 20".

Στην έκθεση εκτίθενται πέντε πορτρέτα, τα οποία απεικονίζουν άνδρες με γυμνούς ώμους, πιθανότατα επαγγελματίες αθλητές. Αυτά τα πορτρέτα μοιάζει να έχουν γίνει εκ του φυσικού, όσο ζούσε ακόμα ο εικονιζόμενος.Είναι πιθανό μάλιστα, να είχαν αναρτηθεί "καδραρισμένα", στο γυμνάσιο, ή σε κάποιο ναό, ενώ ζούσαν ακόμη οι εικονιζόμενοι, ως τιμητική διάκριση για τις αθλητικές τους δραστηριότητες. Τα πορτρέτα είναι φιλοτεχνημένα με ποικίλες παραλλαγές της εγκαυστικής τεχνικής και είναι όλα καμωμένα με μαστοριά.

Ακόμη, παρουσιάζονται έξι πορτρέτα, που προέρχονται από τη νεκρόπολη της Φιλαδέλφειας.Το ένα από αυτά, η Γυναίκα με στεφάνι (περίοδος Αντωνίνων), χαρακτηρίζεται από διαχρονική κομψότητα, αλλά και από ένταση στο βλέμμα. Ο τύπος αυτός γυναίκας θα γίνει Παναγία στα χέρια των ζωγράφων που θα παίρνουν πλέον παραγγελίες από χριστιανούς.

Από τις συλλογές του Μουσείου Μπενάκη, στην έκθεση εκτίθενται: Σπάραγμα φορητής εικόνας του Χριστού - Εμμανουήλ με επιγραφή σε Κοπτικούς χαρακτήρες από την Αίγυπτο του 6ου - 7ου αιώνα. Σπάραγμα μάλλινου κοπτικού υφάσματος (3ος - 4ος αιώνας μ. Χ. ). Κεντητή παράσταση αρχαγγέλου (6ος αιώνας μ. Χ. ), σπάνιο δείγμα κοπτικής υφαντουργίας κ. ά.

Από την πρωτοχριστιανική τέχνη, παρουσιάζονται τρεις εικόνες του 6ου και 7ου αιώνα, έργα εγκαυστικής ζωγραφικής που δημιουργήθηκαν στο Σινά και βρίσκονται στο Μουσείο Ανατολικής και Δυτικής Τέχνης του Κιέβου.Πρόκειται για την Παναγία με το Χριστό,τους Αγίους Σέργιο και Βάκχο και τονΙωάννη τον Πρόδρομο.

Σημειώνουμε ότι η έκθεση, μετά το Ηράκλειο, θα μεταφερθεί στο Μουσείο Μπενάκη της Αθήνας (24/6 έως 26/7) και στη συνέχεια στο Βυζαντινό Μουσείο της Θεσσαλονίκης (1/8 έως 31/8).

Ηλιάνα ΜΟΡΤΟΓΛΟΥ