Υπάρχουν κάποια πράγματα για τα οποία οι διεθνείς συμβάσεις όσο ισχυρό λόγο κι αν έχουν μένουν ανενεργείς. Υπάρχουν περιπτώσεις όπου κάποιοι ίσως δε θέλουν να τις ενεργοποιήσουν. Τι κι αν η η Σύμβαση της Χάγης του 1954 τιτλοφορείται ως "Σύμβαση για την Προστασία της Πολιτιστικής Κληρονομιάς σε περίπτωση ένοπλης σύγκρουσης" και η Σύμβαση της "Ουνέσκο" του 1970 είναι γνωστή ως "Σύμβαση για τους τρόπους απαγόρευσης και παρεμπόδισης της παράνομης εισαγωγής, εξαγωγής και μεταβίβασης της ιδιοκτησίας Πολιτιστικής Κληρονομιάς ". Οταν πρόκειται για τόσο εκτεταμένες, τραγικές και δυστυχώς επαναλαμβανόμενες καταστροφές, όσο εκείνη των πολιτιστικών θησαυρών και αρχαιοτήτων της Κύπρου καμιά φορά δε φτάνουν οι συμβάσεις και τα διεθνή δικαστήρια, διότι, για να φτάσει κανείς εκεί και να δικαιωθεί πρέπει πρώτα να περάσει από τα διεθνή κυκλώματα αρχαιοκαπηλίας, εμπορίου τέχνης, από μεσάζοντες, πωλητές και "θαυμαστές" των καλών τεχνών, σε διάσημους οίκους τέχνης, με ευγενικό χαμόγελο, ασύλληπτο παρασκήνιο, αλλά και υψηλή προστασία.

Το λαθρεμπόριο των αρχαιοτήτων της Κύπρου, βυζαντινών και μεταβυζαντινών εικόνων άρχισε το 1974 στα κατεχόμενα, με τη λεηλασία δεκάδων αρχαιολογικών χώρων και εκκλησιών. Σήμερα συνεχίζεται στην εξευγενισμένη Δύση, Γερμανία, Βέλγιο, Ολλανδία, Λουξεμβούργο, Ισπανία, Μ. Βρετανία, ΗΠΑ, Καναδά...

Στο μεταξύ ο κατάλογος των βεβηλωμένων μνημείων είναι ατέλειωτος και ο απολογισμός τραγικός.

- Μονή Αγίου Βαρνάβα στην Εγκωμη. Ο ιερότερος χώρος των κατοίκων του νησιού της Κύπρου έχει μετατραπεί σε αρχαιολογικό μουσείο και μουσείο εικόνων. Είναι άγνωστο πού βρίσκονται οι εικόνες και τα ιερά σκεύη. Εντεκα εικόνες βρέθηκαν κάποτε σε ένα εγκαταλειμμένο σπίτι στην Κυθραία και άλλες 11 ανάμεσα σε αρχαιότητες που επρόκειτο να φυγαδευτούν στη Γερμανία.

- Μονή Αγίου Σπυρίδωνα στο χωριό Τρεμεντουσά. Ιδιαίτερα αγαπητός Αγιος στην Κύπρο και στην Κέρκυρα. Το μοναστήρι έχει μετατραπεί σε στρατώνα.

- Μονή Αποστόλου Ανδρέα.Είναι το μοναδικό μοναστήρι στα κατεχόμενα όπου επιτρέπεται η λειτουργία, αλλά κινδυνεύει με κατάρρευση.

- Μονή Αγίου Χρυσοστόμου στον Κουτσοβέντη. Η θησαυροί της καταστράφηκαν από τους Τούρκους και κλάπηκαν όλες οι εικόνες. Κάποιες βρέθηκαν το Νοέμβριο του 1997 στο Μόναχο, στο σπίτι του Τούρκου αρχαιοκάπηλου Οντίν Ντικμέν. Το μοναστήρι σήμερα χρησιμοποιείται ως στρατόπεδο.

- Μονή Χριστού του Αντιφωνητή.Χτίστηκε στο τέλος του 12ου αι. Οι θαυμάσιες τοιχογραφίες, χρονολογούνται από το 12ο έως το 15ο αι. είτε καταστράφηκαν είτε αφαιρέθηκαν και πουλήθηκαν στο εξωτερικό. Τμήματα τοιχογραφιών, καθώς και εικόνες των βυζαντινών και μεταβυζαντινών χρόνων βρέθηκαν στο Ρότερνταμ και στο Μόναχο. Η εκκλησία της Κύπρου κινείται με ένδικα μέσα για την επιστροφή τους. Αναμεσά τους η δεσποτική εικόνα του 15ου αι. από το τέμπλο του ναού με την Παναγία ένθρονη Βρεφοκρατούσα.Μαζί με τον ένθρονο Χριστό του τέμπλου πουλήθηκαν στο Λονδίνο και σήμερα βρίσκεται σε εξέλιξη δικαστικός αγώνας για την επανάκτησή τους.

- Μονή Παναγίας Αψινθιώτισσας.Οι τοιχογραφίες καταστράφηκαν μετά την εισβολή του 1974.

- Μονή Παναγίας Αχειροποιήτου.Εχουν διασωθεί ελάχιστες τοιχογραφίες.- Μονή Αγίου Παντελεήμονα.Βομβαρδίστηκε κατά τη διάρκεια της εισβολής και παραμένει άγνωστη η τύχη των εικόνων του ναού.

- Μονή Παναγίας Αυγασίδα,14ος - 15ος αι. Είχε την πιο τραγική κατάληξη: καταστράφηκε ολοσχερώς και δεν έχει απομείνει ούτε ίχνος.

Πρόσφατα στην τούρκικη εφημερίδα KIBRIS δημοσιεύτηκε απόφαση του κατοχικού καθεστώτος να επισκευάσει και να μετατρέψει σε ξενοδοχείο την αρμενική μονή του Αγίου Μακαρίου στη Χαλεύκα,γνωστή ως Αρμενομονάστηρο. Το Αρμενομονάστηρο χρονολογείται στον 11ο αι. και αποτελεί έναν από τους σημαντικότερους θρησκευτικούς χώρους των Αρμενίων της Κύπρου, σταθμό για όσους ταξίδευαν για προσκύνημα στην Ιερουσαλήμ μέχρι τον Ιούλιο του 1974.

Σύμφωνα με τις υπάρχουσες πληροφορίες, από την τουρκική εισβολή έως σήμερα, τουλάχιστον 55 εκκλησίες που βρίσκονται στο κατεχόμενο τμήμα της Κύπρου έχουν μετατραπεί σε μουσουλμανικά τεμένη.Τουλάχιστον 44 εκκλησίες και άλλοι ιεροί χώροι μετατράπηκαν σε ξενώνες, μουσεία, στάβλους, κέντρα διασκέδασης, κινηματοθέατρα, στρατόπεδα ή αποθήκες πυρομαχικών. Στην Κώμη Κεπήρ της Καρπασίας η εκκλησία του Αγίου Αυξεντίου έχει μετατραπεί σεδημόσιο αποχωρητήριο.Πολλές εκκλησίες κατεδαφίστηκαν με σκοπό τη διαπλάτυνση δρόμων και άλλες έχουν χρησιμοποιηθεί ως οικοδομικό υλικό. Στάβλος είναι η εκκλησία της Αφέντρικας στο Ριζοκάρπασο και η Παναγία Ελεούσα του 15ου αιώνα και ο Προφήτης Αββακούμ στο Ριζοκάρπασο και η Αγία Τριάδα με ψηφιδωτό δάπεδο του 6ου αι. και το παρεκκλήσι του Αγίου Φώτη του 10ου αι.

Διεθνώς γνωστή έχει γίνει η καταστροφή και η λεηλασία της Παναγίας της Κανακαριάς στην κατεχόμενη Λυθράγκωμη, που χρονολογείται στον 6ο αι. μ.Χ. Μέχρι το 1979 σωζόταν το μεγαλύτερο μέρος του ψηφιδωτού της διακόσμου που χρονολογείται περίπου στο 520 - 530 μ.Χ. Στην αψίδα υπήρχε ένθρονη Παναγία με το Χριστό στα γόνατα. Δεξιά και αριστερά δύο Αγγελοι και γύρω ζώνη με μετάλλια που εικονίζονταν οι Απόστολοι. Η παράσταση ξηλώθηκε κυριολεκτικά και βγήκε στο εξωτερικό.Ο,τι είχε απομείνει ήταν μία χούφτα ψηφίδες. Τέσσερα μόνο ψηφιδωτά εντοπίστηκαν το 1988 στην Ινδιανάπολη των ΗΠΑ και ύστερα από δικαστικούς αγώνες επιστράφηκαν στο νόμιμο ιδιοκτήτη τους. Τα υπόλοιπα αγνοούνται...

Δύο τοιχογραφίες του Αγίου Θεμωνιανού στην κατεχόμενη Λύση, που παριστάνουν το Χριστό Παντοκράτορα, την Παναγία και Αρχαγγέλους έχουν τοποθετηθεί στο Χιούστον σε μία μικρή εκκλησία - μουσείο με τη συγκατάθεση του αρχιεπισκόπου της Κύπρου Χρυσοστόμου. Αφού εντοπίστηκαν το 1984 και πιστοποιήθηκε η προέλευσή τους αγοράστηκαν από το Ιδρυμα Ντε Μενίλ με τη συμφωνία ότι το Ιδρυμα θα αναλάβει τη συντήρησή τους. Το αντάλλαγμα ήταν η 20χρονη παραμονή τους στο Χιούστον.

Η διασπορά των 2.000 περίπου αντικειμένων της συλλογής Χατζηπροδρόμου,που λεηλατήθηκε αμέσως μετά την εισβολή, είναι ένα χαρακτηριστικό δείγμα αρχαιοκαπηλικής δραστηριότητας. Τμήματα αυτής της συλλογής εμφανίζονται κατά καιρούς σε "αγορές" του Λονδίνου, της Βασιλείας, της Λυών, της Ζυρίχης, ενώ κάποια αντικείμενα βρέθηκαν στα χέρια αρχαιοκάπηλου στο Ντόνβερ της Αγγλίας, κατασχέθηκαν και επιστράφηκαν στην Κύπρο.

Κάπου αλλού κάποτε ίσως εντοπιστεί ένα ακόμα τμήμα της συλλογής. Διότι είναι πραγματικά εντυπωσιακά το πώς και σε πόσα διαφορετικά μέρη εμφανίζονται κατά καιρούς αρχαιότητες της Κύπρου. Στο αεροδρόμιο Εσεμπόγα το 1981 τα κιβώτια που περιείχαν εικόνες είχαν αναγραμμένη την ένδειξη "προσωπικά είδη". Τα προσωπικά είδη ήταν εικόνες από το μοναστήρι του Αποστόλου Βαρνάβα και αρχαιότητες από το Κάστρο της Κερύνειας.

Η πιο πρόσφατη επιχείρηση αποκάλυψης αρχαιοκαπηλικής δράσης με κυπριακούς θησαυρούς απέδωσε αποτελέσματα τον Οκτώβριο του 1997, ύστερα από τον επιτυχημένο συντονισμό μεταξύ της Κυπριακής Αστυνομίας, της Γερμανικής Αστυνομίας, της Αρχιεπισκοπής Κύπρου και της επίτιμης προξένου της Κυπριακής Δημοκρατίας στη Χάγη, Τασούλας Χατζητοφή. Ανάμεσα σε 14 κιβώτια με αρχαιότητες βρέθηκαν η ψηφιδωτή απεικόνιση του Απόστολου Θωμά από την Κανακαριά,ένα ψηφιδωτό από τον Χριστό Αντιφωνητή και δύο εικόνες του 14ου αιώνα από το Μοναστήρι του Αγίου Ιωάννου Χρυσοστόμου στον Κουτσοβέντη.Ολα στα χέρια Τούρκου αρχαιοκάπηλου.

Πρέπει εδώ να σημειωθεί ότι η ίδρυση το 1985 της Επιτροπής για την Προστασία της Πολιτιστικής Κληρονομιάς της Κύπρου συνέβαλε αποφασιστικά στη διεθνοποίηση του προβλήματος, δεδομένου ότι η λεηλασία και προκλητική βεβήλωση των αρχαιοτήτων είναι άμεσα συνδεδεμένη με τον αφανισμό της πολιτιστικής ταυτότητας ενός λαού, με την εξολόθρευση ενός μοναδικού κομματιού της παγκόσμιας Πολιτιστικής Κληρονομιάς.

Δ. ΜΥΡΙΛΛΑ